Oποιος ιθύνων νους κατάφερνε να κάνει την Αθήνα πιο ανθρώπινη, θα έμενε στην Ιστορία της και θα μνημονευόταν εσαεί ως ευεργέτης. Η πρωτεύουσα των πέντε εκατομμυρίων, της έντονης κυκλοφοριακής κίνησης, του γκρίζου και του τσιμέντου θέλει κατά κοινή ομολογία ρετούς εδώ και τώρα. Τα εύσημα για τη ζωηρή νυχτερινή ζωή της (το Monocle τη θέλει τρίτη μετά το Παρίσι και τη Μαδρίτη) και τους δείκτες ασφαλείας που τη χαρακτηρίζουν συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις δεν αμβλύνουν το αίσθημα μιας πόλης αβίωτης, ιδίως σε υψηλές θερμοκρασίες, που θα αυξάνονται –βάσει των προβλέψεων– χρόνο με τον χρόνο. Τόσο δύσκολες είναι οι παρεμβάσεις που θα την καθιστούσαν πιο ανθρώπινη, πιο πράσινη, που θα τη γέμιζαν χρώμα; Τόσο δαπανηρές, ώστε να καταλήγουν ουτοπικές;

«Μια ματιά στα προγράμματα δημοτικών παρατάξεων, που κατέβηκαν στις αυτοδιοικητικές εκλογές του παρελθόντος, θα σας πείσει ότι έχουν ειπωθεί τα πάντα, αλλά ελάχιστα έχουν επιτευχθεί», αναφέρει πρόσωπο που έχει θητεύσει στον Δήμο Αθηναίων, πλην όμως επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του. «Ξεχωρίζω δυο, διαφορετικής κλίμακας, για να γίνω σαφής: το πρώτο αφορά τους κάδους απορριμμάτων, συχνά υπερχειλισμένους, υπεύθυνους για την κακή και δυσώδη εικόνα της πόλης. Θα θυμούνται ίσως κάποιοι ότι είχε προταθεί η εγκατάσταση κάδων οικιακών σκουπιδιών μέσα στους χώρους των πολυκατοικιών, όπως γίνεται στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις, όχι στους δρόμους και τα πεζοδρόμια. Προϋπόθεση για την καινοτομία αυτή, όμως, ήταν κάποιες αλλαγές πολεοδομικού χαρακτήρα, οι οποίες και ουδέποτε προχώρησαν.

»Ακόμη πιο ηχηρό project είναι αυτό της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, φιλόδοξο όραμα από τη δεκαετία του ’90. Παρέμβαση που θα αναβάθμιζε το ιστορικό κέντρο της πόλης και θα αναδείκνυε αυτό που ουσιαστικά «πουλάμε» – ας μου επιτραπεί ο όρος – στους επισκέπτες της.

»Ιδέες υπάρχουν, πάντα υπήρχαν, και για αναπλάσεις υποβαθμισμένων αστικών περιοχών της Αθήνας. Η εφαρμογή τους ήταν και είναι το προβληματικό πεδίο. Θα πρέπει οπωσδήποτε να ξαναδούμε τι έχουν κάνει άλλες χώρες, με πολύ προσεκτικές παρεμβάσεις: Πώς τα κατάφεραν οι Λονδρέζοι με τα Docklands, οι Σκωτσέζοι με το Merchant City στη Γλασκώβη, οι Πορτογάλοι με το Chiado στη Λισαβόνα. Η Ιστορία έχει δείξει πάντως ότι ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη. Η Αθήνα θα πρέπει να μπει στο τραπέζι, με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς γύρω από αυτό».

Κάν’ το όπως στο Λος Αντζελες – Τα παραδείγματα     

Το Protagon ζήτησε από την Ελένη Αλεξάνδρου, αρχιτέκτονα – μηχανικό, καθηγήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτόνων στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, και διευθύντρια του Εργαστηρίου Βιώσιμου Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού, να εστιάσει σε λύσεις προσιτές που θα μπορούσαν και να βελτιώσουν την όψη της πόλης, και να της προσδώσουν πιο ανθρώπινη-βιώσιμη διάσταση. Η καθηγήτρια παραδέχεται εξάλλου: «Μοιάζει ο χρόνος μέσα στον οποίο η κλιματική αλλαγή μετατράπηκε σε κλιματική κρίση να είναι πολύ πολύ σύντομος, συγκρινόμενος με το πότε ξεκίνησαν οι συζητήσεις και ερευνητικές ασκήσεις για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στην ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος. Φάνηκε σαν να ξυπνήσαμε ξαφνικά σε ένα πολύ κακό όνειρο».

»Χρειαζόμαστε πολύ περισσότερες απορροφητικές επιφάνειες μέσα στην πόλη, όχι μόνο για να μειωθούν οι επιφανειακές θερμοκρασίες που συντελούν στην αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα, αλλά και για την διαχείριση των ομβρίων. Στην Αθήνα περίπου το 80% της επιφάνειας της πόλης καλύπτεται από υλικά που δεν απορροφούν τα όμβρια, είναι δηλαδή σφραγισμένη, καθιστώντας την ευάλωτη σε πλημμύρες», τονίζει η κυρία Αλεξάνδρου.

«Κατά τη γνώμη μου, η δυνατότητα που δίνεται στους κατασκευαστές να καταλαμβάνουν όλο το εμβαδόν του οικοπέδου στη στάθμη του υπογείου είναι καταστρεπτική. Σε μια ισχυρή νεροποντή όπου τα κυβικά των όμβριων που καταλήγουν στο έδαφος είναι πολύ περισσότερα από όσα μπορούν τα δίκτυα να διοχετεύσουν, η απορροφητικότητα του εδάφους είναι καθοριστική. Η άσφαλτος, οι σκούρες τσιμεντόπλακες και τα σκυροδέματα στους υπαίθριους χώρους λειτουργούν επίσης ως θερμικές αποθήκες που αυξάνουν τις επιφανειακές θερμοκρασίες σημαντικά (έως και 30°C) ψηλότερα από εκείνες του χώματος ή του πρασίνου, συμβάλλοντας στην αύξηση της θερμοκρασίας περιβάλλοντος.

»Το ίδιο ισχύει και για την πέμπτη όψη των κτιρίων, δηλαδή τα δώματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις η χρήση ανοιχτόχρωμων και ακόμη καλύτερα υλικών με υψηλές ανακλαστικές ιδιότητες και, ακόμη καλύτερα, σε συνδυασμό με φυτεύσεις, μπορεί να επιφέρει σημαντική βελτίωση στις θερμοκρασιακές συνθήκες, ειδικότερα αν συνδυάζεται με στοιχεία σκίασης. Γενικότερα οι οριζόντιες επιφάνειες είναι εκείνες που δέχονται τα μεγαλύτερα θερμικά φορτία κατά τη θερμή περίοδο που ο ήλιος παραμένει ψηλά για μεγάλο διάστημα της ημέρας.

»Στο Λος Αντζελες εφαρμόζεται ήδη πιλοτικό πρόγραμμα όπου οι οδικές αρτηρίες βάφονται με λευκό χρώμα, ακριβώς για τους παραπάνω λόγους.

»Ενα πολύ καλό παράδειγμα για να κατανοήσει κανείς ότι δεν απαιτούνται πάντα μεγαλόπνοα και μεγάλου προϋπολογισμού έργα, αντιθέτως, συχνά είναι αρκετές και απλές κινήσεις για να έχουμε ένα ισορροπημένο θερμικά περιβάλλον, θα αναφέρω δύο περιπτώσεις κτιρίων μέσα στο κέντρο πόλεων. Το ένα κτίριο βρίσκεται στο Παρίσι και είναι το Fondation Cartier σχεδιασμένο από τον γάλλο αρχιτέκτονα Ζαν Νουβέλ. To κτίριο βρίσκεται πάνω σε κεντρική λεωφόρο της περιοχής και οργανώθηκε σε υποχώρηση ως προς την οικοδομική γραμμή, με όλη η μπροστινή όψη του προς τη λεωφόρο να έχει καταληφθεί από ψηλά δέντρα. Η πλούσια φύτευση απλώνεται σε όλο το οικόπεδο και περιβάλλει το κτίριο, δημιουργώντας ένα πολύ φιλικό μικροκλίμα που συγχρόνως απορροφά τους ρύπους και λειτουργεί ηχομονωτικά ως προς την όχληση που προέρχεται από τη λεωφόρο.

»Αντίστοιχη περίπτωση είναι και εκείνη και του νεογοτθικού πύργου Τυπάλδου, στην οδό Θήρας στην Πλατεία Αμερικής, μία από τις πιο πυκνο-κατοικημένες περιοχές της Αθήνας, που περιβάλλεται από έναν κατάφυτο κήπο καλυμμένο από μαλακές επιφάνειες. Μια επίσκεψη στον κήπο αυτόν σε περίοδο καύσωνα βοηθά στο να κατανοήσει κανείς αμέσως την επίδραση του σκιασμού από φυτά και την εφαρμογή μαλακών υλικών στο έδαφος (χώμα) στη διατήρηση χαμηλών θερμοκρασιών».

Το υγρό στοιχείο και τα δώματα      

Η ιστορία θέλει στα τέλη του 19ου αιώνα να διασχίζουν το Λεκανοπέδιο 700 χείμαρροι, ποτάμια και ρυάκια. Τώρα, που τα ποτάμια έχουν μπαζωθεί, μπορούμε άραγε να επαναφέρουμε τη χρήση του υγρού στοιχείου στην πόλη;

«Ο δροσισμός με εξάτμιση, σε συνδυασμό με τον αερισμό και το πράσινο, είναι μια ιδιαίτερα αποδοτική στρατηγική», σημειώνει η κυρία Αλεξάνδρου. «Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να εφαρμόσουμε στρατηγικές για τη χρήση υγρού στοιχείου στο αστικό τοπίο, το οποίο  προέρχεται είτε από συλλογή ομβρίων ή με ανακύκλωση και επανάχρηση των γκρίζων υδάτων – ακόμη και αυτών που απορρέουν από τα χιλιάδες κλιματιστικά που βρίσκονται “κρεμασμένα” στις όψεις των κτιρίων και καταλήγουν στα κεφάλια των περαστικών».

Οι ιδέες της καθηγήτριας είναι αστείρευτες: προτάσεις για βλάστηση και σκίαση στην πόλη, με παραδείγματα ενδιαφέροντα για την Αθήνα.

Γιατί δεν διαμορφώνονται στοές, προστεγάσματα, ημιυπαίθριοι χώροι για να ξαποστάσει κανείς στους 40 βαθμούς; Γιατί δεν δημιουργούνται αστικές οάσεις πρασίνου και σκιάστρων, όπως στο Παρίσι;

Γιατί δεν έχει υλοποιηθεί η ιδέα του πρασίνου σε ιδιωτικούς ακάλυπτους, ταράτσες και κατακόρυφες επιφάνειες; «Ενδιαφέρον παρουσιάζει παλαιότερο πιλοτικό πρόγραμμα στη Βαλτιμόρη» σημειώνει η κυρία Αλεξάνδρου, «στο οποίο η πολιτεία παρείχε σε ιδιοκτήτες κατοικιών κουπόνια των 10 δολαρίων για την αγορά φυτών και δέντρων από τοπικά φυτώρια, με την προϋπόθεση να παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τον τύπο των φυτών και την τοποθεσία, ούτως ώστε να συγκεντρωθούν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για μελλοντικές ομαδικές φυτεύσεις στην πόλη. Στην Ελλάδα, ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί ο ετήσιος διαγωνισμός για το πιο “Πράσινο Μπαλκόνι” του Δήμου Χανίων».

»Η παρουσία πρασίνου στους ανοιχτούς χώρους των κτιριακών κελυφών συμβάλλει στη μείωση των επιφανειακών θερμοκρασιών, καθώς και των θερμοκρασιών του αέρα, μειώνει τον θόρυβο, βελτιώνει την ποιότητα του αέρα και σκιάζει τις επιφάνειες του κελύφους. Ειδικά η φύτευση σε δώματα μπορεί να μειώσει σημαντικά τις ενεργειακές απαιτήσεις για θέρμανση και ψύξη, καθώς και την ποσότητα των απορρεόντων ομβρίων. Τα οφέλη δηλαδή αφορούν όχι μόνο το κτίριο, αλλά και το άμεσο αστικό περιβάλλον του.

»Θυμάστε τις προσφυγικές κατοικίες; Το δώμα τους διαμορφωνόταν με πέργκολα και χρησίμευε ως χώρος ύπνου κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

Να προσθέσω και τούτο: Στο πλαίσιο ειδικού ερευνητικού προγράμματος, φυτεύτηκε ολόκληρο το δώμα του δημαρχείου της πόλης του Σικάγο στις ΗΠΑ με διάφορα είδη φυτών με προσδοκώμενο όφελος 9.270 kWh τον χρόνο, που αντιστοιχεί σε σημαντική μείωση του ενεργειακού κόστους. Μετά την επιτυχία του προγράμματος, η Πολιτεία καθιέρωσε προγράμματα χρηματοδότησης πράσινων και ψυχρών στεγών».

Το χρώμα στη ζωή της πόλης

Βόλτες δίπλα σε πελώριες τοιχογραφίες, σε γκράφιτι και street art; Εχετε πιο πολλές πιθανότητες να βρίσκεστε στο Αμστερνταμ, το Βερολίνο ή τη Νέα Ορλεάνη, και λιγότερο στην Αθήνα. Οχι γιατί η ελληνική πρωτεύουσα δεν έχει να επιδείξει έργο καλλιτεχνών – κάθε άλλο. Αλλά γιατί απουσιάζει μάλλον η οργανωμένη προσπάθεια τόνωσής της με χρώμα, λείπουν η τόλμη και η φαντασία, ενάντια στο γκρίζο που την κατακλύζει.

Ο Κυριάκος Ιωσηφίδης, επιμελητής και συντονιστής προγραμμάτων της UrbanAct, υπογραμμίζει ότι «η ομάδα μας, σε σχέση με το αντικείμενό της, προσπαθεί πάνω από 25 χρόνια να προσφέρει, να προσθέσει ένα κομμάτι του παζλ για μια πιο όμορφη και βιώσιμη πόλη, επιλέγοντας σημεία που είναι ιδιαίτερα για παρέμβαση και εφαρμόζοντας εξειδικευμένα προγράμματα όπως αυτό με το “Ζωγραφίζοντας Προσόψεις”, “Ζωγραφίζοντας Σχολικά Κτίρια” κ.ά. Ειδικά για το τελευταίο, οι τοιχογραφίες φροντίζουμε να είναι σε επιφάνειες που να βλέπουν προς την ευρύτερη κοινότητα, για να υπάρχει και έμμεση παρέμβαση στην εκάστοτε γειτονιά».

Είναι μήπως δύσκολο, παράτολμο, «προχωρημένο», να δούμε κάποια στιγμή projects με εμβαδόν μεγαλύτερο από αυτό του τοίχου ενός σχολικού κτιρίου; Μια παρέμβαση σε έναν δρόμο υποβαθμισμένο, ή σε ένα οικοδομικό τετράγωνο;

«Δυστυχώς, δεν βλέπουμε φως στον ορίζοντα, στη λογική της πρότασής μας να υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο και πρόγραμμα», σημειώνει ο κ. Ιωσηφίδης. «Παρά το γεγονός ότι έχουμε  ζήσει όλο το πέρασμα του γκράφιτι, από την έναρξή του στην Ελλάδα – είμαστε άλλωστε η ομάδα που ξεκίνησε τις συνεργασίες με υπουργεία, δήμους, συλλόγους –, εντούτοις η διαχρονική προσπάθειά μας, με πολλούς δημάρχους, για οργανωμένο πρόγραμμα δημόσιων τοιχογραφιών, δεν είχε επιτυχία.

»Αλλες φορές δεν υπήρχε ενδιαφέρον, άλλες δεν υπήρχε όραμα και γνώση. Η μόνη σοβαρή προσπάθεια που μπορούμε να διακρίνουμε είναι αυτή που υλοποιήσαμε με τη δημοτική αρχή την περασμένη τριετία, με πρόγραμμα τεσσάρων τοιχογραφιών σε ανάλογα σχολεία της πόλης, και με λογική συμμετοχικής διαδικασίας. Αυτό ήταν εφικτό, επειδή υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι, και μιλάμε για την Κατερίνα Κοσκινά, και τα υπόλοιπα μέλη της αρμόδιας πολιτιστικής επιτροπής του Δήμου. Με τη γνώση, την υπομονή και την επιμονή τους, μπορέσαμε να κάνουμε αυτή τη σειρά από τοιχογραφίες, με διαφορετική θεματική κάθε χρόνο, με πλουραλισμό στη συμμετοχή των καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Το πρόγραμμα αυτό έχει σταματήσει, μιας και δεν υπήρχε κανένα ενδιαφέρον για συνέχεια από τον δήμο και τον ΟΠΑΝΔΑ, όσες φορές και αν “ενοχλήσαμε”».

Ασφαλώς, στο οριακό σημείο στο οποίο βρίσκεται η πόλη, όλοι συμφωνούν ότι δεν είναι ώρα για αναθέματα, κολοκυθιά των ευθυνών, μοιρολατρίες. Μόνο για μανίκια σηκωμένα, πρωτοβουλίες και έργα. Η Αθήνα δεν είναι μητρόπολη, και μάλλον δεν έχει πιθανότητες να γίνει. Δεν έχει κανάλια με νερό, και μάλλον δεν θα αποκτήσει. Δεν αποτελεί όαση πρασίνου όπως πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης, κι ας ευχόμαστε όλοι να τους μοιάσει. Παραμένει όμως η Αθήνα. Με το ανυπέρβλητο αττικό φως, με το διαχρονικό κάλλος των μνημείων και τη φυσική ομορφιά που της προσφέρει η γεωγραφική θέση της. Και οφείλει να επανεφεύρει τον εαυτό της.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News