Το εμπάργκο και στον πολιτισμό, που κηρύχτηκε από τις ευρωπαϊκές χώρες μετά την πλήρη εισβολή της Ρωσίας του Πούτιν στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, ήταν ακραίο μέτρο, επειδή την πλήρωσαν πολλοί καλλιτέχνες, πιθανόν και εχθροί του καθεστώτος στη Ρωσία, οι οποίοι απλώς δεν έχουν φωνή να αντιτάξουν – επειδή το καθεστώς είναι πανίσχυρο και έχει τον τρόπο του να τους εξαφανίσει.

Επισήμως, το καθεστώς του εμπάργκο στις τέχνες και στον πολιτισμό δεν έχει τελειώσει, επειδή δεν έχει τελειώσει η εισβολή στην Ουκρανία, επειδή δηλαδή ο Πούτιν συνεχίζει τον πόλεμο, μάλιστα με τρομερό τρόπο, πλήττοντας τις ενεργειακές υποδομές της χώρας και  βομβαρδίζοντας συστηματικά τις πόλεις με πολλά θύματα αμάχους, επιδιώκοντας δηλαδή να εξουθενώσει ψυχολογικά τους Ουκρανούς που συνεχίζουν να αντιστέκονται.

Εχουμε πολλές φορές την απαίτηση από τους καλλιτέχνες να τοποθετούνται απέναντι στον πολιτικό αυταρχισμό, στην κοινωνική αδικία ή στον πόλεμο. Οι ρώσοι καλλιτέχνες που ζουν στη Ρωσία δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα – αν το κάνουν, στην καλύτερη περίπτωση θα βρεθούν χωρίς δουλειά και απήχηση, στη χειρότερη μπορεί να έχουν άσχημα νταραβέρια με τη δικαιοσύνη και με το κράτος. Συγγραφείς και δημοσιογράφοι, γκαλερίστες, μουσικοί και ζωγράφοι που αντιτάχθηκαν στον πόλεμο και στην πολιτική του Πούτιν διώκονται, φυλακίζονται, αναγκάζονται να φύγουν.

Ενδεικτική είναι η περίπτωση του δημοσιογράφου και συγγραφέα Βλαντίμιρ Καραμουρζά ο οποίος καταδικάστηκε σε 25 χρόνια φυλακή για προδοσία και άλλα αδικήματα – και σήμερα βρίσκεται στην Αμερική, προϊόν συμφωνίας ανταλλαγής κρατουμένων τον Αύγουστο του 2024. Αντίστοιχη είναι η περίπτωση του Μιχαήλ Κριγκέρ, ενός ακόμα ρώσου συγγραφέα, που έφαγε επτά χρόνια φυλακή επειδή διαδήλωσε εναντίον της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.

Ο Θεόδωρος Κουρεντζής, διευθυντής της ορχήστρας MusicAeterna στη Ρωσία, προφανώς και δεν έχει καμία σχέση με τους παραπάνω καλλιτέχνες. Τα καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα είναι διαφορετικά, η καλλιτεχνική του ταυτότητα κινείται γύρω από την ερμηνεία, ιδιότυπη και όχι πάντα αποδεκτή από την κριτική, σημαντικών έργων κλασικής μουσικής (του Σοστακόβιτς και του Μπέντζαμιν Μπρίτεν, του Μπετόβεν ή του Μάλερ). Κατανοώ ότι μπορεί κατά βάθος να τους συμπονά, τον κατανοώ ωστόσο κι όταν σκέπτεται τη δική του τέχνη, την ορχήστρα του, τους συνεργάτες του.

Τον κατανοώ όπως θα μπορούσα να κατανοήσω οποιονδήποτε καλλιτέχνη κοιτάζει το συμφέρον του και το συμφέρον του σχήματος με το οποίο εκφράζεται. Θα μπορούσα δηλαδή να δικαιολογήσω τη χρηματοδότηση των εγχειρημάτων του από τη VTB Bank, μια κρατική ρωσική τράπεζα που έχει στενούς δεσμούς με το Κρεμλίνο, η οποία υπέστη αμέσως μετά την εισβολή κυρώσεις από τη Δύση.

Αντιστοίχως, θα μπορούσα να κατανοήσω την προσπάθεια του Θεόδωρου Κουρεντζή να επιθυμεί να συνεχίσει να εργάζεται καλλιτεχνικά στη Ρωσία, όπως επίσης είναι ευνόητο γιατί επιζητεί καλλιτεχνικές (και χρηματοδοτικές) διεξόδους στην Ευρώπη. Θα μπορούσα δηλαδή να καταλάβω έναν καλλιτέχνη ο οποίος βάζει το καλλιτεχνικό του εγχείρημα πάνω από την ευρύτερη αντίληψη της ανθρωπότητας για τη δικαιοσύνη.

Κατανοώ, δηλαδή, τον Κουρεντζή να βάζει πάνω από όσα συμβαίνουν την τέχνη του, τους συνεργάτες του και τις καλλιτεχνικές επιλογές του. Εκείνο που δεν καταλαβαίνω είναι η επιπολαιότητα των ελληνικών καλλιτεχνικών θεσμών – του Μεγάρου Μουσικής, του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Επειδή ο καλλιτέχνης μπορεί σε διλήμματα όπως αυτά που τίθενται μετά την εισβολή στην Ουκρανία να βάζει υπεράνω την τέχνη του; Αλλά οι καλλιτεχνικοί θεσμοί δεν μπορεί να αντιμετωπίζουν με αναισθησία την ανθρωπιστική καταστροφή στην ανατολική Ευρώπη, δεν μπορεί να αγνοούν τους άδικους θανάτους στην Ουκρανία, την άρνηση της ανεξαρτησίας της από μια χώρα και το καθεστώς της, ούτε μπορούν να αγνοούν το διωγμό της τέχνης, των καλλιτεχνών και των πνευματικών ανθρώπων που ασκούν κριτική στον πουτινικό ολοκληρωτισμό.

Οι καλλιτεχνικοί θεσμοί δεν ζουν εκτός της κοινωνίας και της εποχής. Το Φεστιβάλ Αθηνών, π.χ., οι παραστάσεις του οποίου σχολιάζουν τα πάντα στον κόσμο, δεν δικαιούται να κλείνει τα μάτια στο δράμα της Ουκρανίας.

Ο Κουρεντζής έχει κάνει την επιλογή του. Αλλά οι ελληνικοί καλλιτεχνικοί θεσμοί (το Μέγαρο, το Φεστιβάλ, η Λυρική) δεν είναι υποχρεωτικό να συμφωνούν με την επιλογή αυτή. Στη Δύση, πολλοί καλλιτεχνικοί θεσμοί και πολλοί μουσικοί διέκοψαν τη συνεργασία μαζί του, ενώ γερμανικές ορχήστρες (π.χ. η SWR Symphonieorchester) βρέθηκαν υπό πίεση για τη συνεργασία τους με τον μαέστρο μετά το 2022. Είναι ένα τίμημα ευνόητο.

Ο Κουρεντζής, με έδρα τη Ρωσία, επιδιώκει να είναι διεθνής καλλιτέχνης, αλλά όταν μια χώρα όπως η Ρωσία απειλεί την κουλτούρα ελευθερίας του κόσμου μας είμαστε υποχρεωμένοι να απαντήσουμε συνολικά – επειδή η τέχνη χρειάζεται αυτή την κουλτούρα ελευθερίας, είναι ζωτική για την ανάπτυξή της.

Ο Κουρεντζής ήθελε να δείξει το έργο του στην Επίδαυρο. Το Φεστιβάλ δεν μπορεί να μην είχε υπολογίσει ότι δίνοντας χθες Σάββατο) τον χώρο στον καλλιτέχνη, αδυνατίζει την πίεση που ασκεί και η χώρα μας στις ολοκληρωτικές πρακτικές της Ρωσίας του Πούτιν, μιας αναθεωρητικής δύναμης που κάνει έναν πολύνεκρο και άδικο πόλεμο.

Οι καλλιτεχνικοί θεσμοί οφείλουν να ξέρουν ότι αν ηττηθεί η Ουκρανία ανοίγουν κεφάλαια και για άλλους. Κι επειδή όσο διώκονται ρώσοι καλλιτέχνες, δεν είναι θεμιτό να επιβραβεύονται άλλοι που, έστω για λόγους αυτοσυντήρησης, δεν αντιδρούν σε αυτές τις διώξεις.

Οι καλλιτεχνικοί θεσμοί δεν μπορεί να είναι ουδέτεροι, ούτε να παριστάνουν τους άσχετους. Δεν ζουν σε γυάλα, ανεπηρέαστοι από όσα συμβαίνουν γύρω μας και στον κόσμο. Και δεν μπορούν να περιφρονούν με τέτοια αδιαφορία τα δεδομένα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News