Η ζωή της, δηλαδή τα 99 χρόνια που συμπλήρωσε μόλις στις 29 Αυγούστου, είναι μια ζωή γεμάτη. Από επεισόδια του ελληνικού 20ού αιώνα, επαίνους, συγκρούσεις και πολλές τιμές: από τον τίτλο της πρώτης πρυτάνεως στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης έως εκείνον της επίτιμης Προέδρου στη Διεθνή Ένωση Βυζαντινών Σπουδών. Είναι, παράλληλα, μια ζωή ταγμένη: στη διάδοση όσων αξιών χωράνε μέσα στον «ελληνικό τρόπο» και, κυρίως, στην αξία του Βυζαντίου, το οποίο, σύμφωνα με την ίδια, έχουν ξεχάσει οι νεοέλληνες επιστρέφοντας στην αρχαιότητα για να αντλήσουν από εκεί ιστορική νομιμοποίηση. Διαγράφουν έτσι, λέει, πάνω από 1.000 χρόνια «ελληνορωμαϊκού πολιτισμού». Γι’ αυτό και η κυρίαρχη ιδιότητα με την οποία διέπρεψε στο εξωτερικό ήταν εκείνη της βυζαντινολόγου, η οποία μάχεται μάλιστα οποιαδήποτε απόπειρα παρανόησης ή παρερμηνείας.

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ γεννήθηκε στον Βύρωνα Αττικής το 1926 από μικρασιάτες γονείς. Πατέρας της ήταν ο Νίκος Γλύκατζης, έμπορος και επιστάτης στα κτήματα της οικογενείας της μητέρας της, Καλλιρρόης (το γένος Ψαλτίδη), από την Προύσα. Η ίδια σπούδασε στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και στην Κατοχή εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Μετά τα Δεκεμβριανά ακολούθησε τον ΕΛΑΣ Αθηνών κατά την υποχώρησή του στην Αττική και επέστρεψε στον Βύρωνα μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το 1953 ξεκίνησε τις σπουδές της στο Παρίσι, στην Ecole des Hautes Etudes, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Ιστορίας. Ερευνήτρια του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας και διευθύντρια ερευνών από το 1964, εξελέγη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης το 1967. Εχει διατελέσει Διευθύντρια του Τμήματος Ιστορίας και Πρόεδρος της Επιτροπής Ερευνας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, Πρόεδρος του Πανεπιστημίου Paris I Pantheon-Sorbonne από το 1976 έως το 1981 (αυτός είναι ο τίτλος που αντιστοιχεί στον δικό μας του πρύτανη), Πρύτανις της Ακαδημίας και Καγκελάριος των Πανεπιστημίων των Παρισίων, Πρόεδρος του Ιδρύματος Georges Pompidou και του Αμερικανικού Μουσείου Τέχνης στη Γαλλία. Από το 1993 έως το 2021 υπήρξε πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου των Δελφών.

Από μια ιστορία 99 ετών επιλέξαμε ορισμένα χαρακτηριστικά –και ενίοτε άγνωστα– στιγμιότυπα.

Στο βουνό με Χατζιδάκι και… Θερβάντες, Καβάφη

Στην ΕΠΟΝ ήταν υπεύθυνη για τις μαθήτριες του Παγκρατίου, υπό την καθοδήγηση του Χρήστου Πασαλάρη. Η ίδια αφηγείται πώς βρέθηκε στο βουνό μετά τον Δεκέμβρη του 1944, μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι: «Με τα Δεκεμβριανά, φεύγουμε μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Χρήστο Πασαλάρη και άλλους για το βουνό. Πάνω από τον Υμηττό πέφτουμε μετά στην Παιανία, όπου καπετάνιος ήταν ο Ορέστης (σ.σ.: σε άλλο σημείο της αφήγησης θα πει ότι Χατζιδάκις κρύωνε πολύ και όταν έφτασαν στο Σχηματάρι επέστρεψε στο Παγκράτι). Οταν μας διώχνουν και από εκεί, με τα πόδια καταλήγουμε στην Κυψέλη. Στην Κυψέλη γνωρίζομαι με τον Γιάννη Ξενάκη, με τον οποίο έγινα πολύ φίλη και μετά, στο Παρίσι. Μένουμε στο σπίτι ενός δωσίλογου, ώσπου να φύγουμε πια για να πάμε Σκούρτα, Λαμία και παραπάνω όταν ήρθαν οι Εγγλέζοι. Σε αυτό το σπίτι υπάρχει ένας Δον Κιχώτης του Θερβάντες κι ένας Καβάφης άκοπος. Λοιπόν, έφυγα στο βουνό με τον Θερβάντες και τον Καβάφη» (από το «Μια ζωή χωρίς άλλοθι», εκδ. Μεταίχμιο).

Οι συμφοιτήτριες του Πανεπιστημίου

Στο πανεπιστήμιο της Αθήνας, όπου μπαίνει το 1945, αποκτά τις πρώτες φιλίες με διαφορετικές συμφοιτήτριες, οι οποίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θα συμμετάσχουν αργότερα στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Ελλάδας. «Θυμάμαι ήταν η Μάρω Τσώνη, η οποία ήταν μετά γυναίκα του Τάκη Κύρκου, του δικηγόρου, η Ελένη Πετσοπούλου, κόρη του Γιάννη Πετσόπουλου, του εκδότη του Ριζοσπάστη. Αυτή ήταν τότε πάμπλουτη, γιατί είχαν όλη τη βιομηχανία του χαρτιού. Ηταν ακόμα η Λένα Σαββίδη, η αδελφή του Χρήστου Λαμπράκη. Η Αλίκη Γιατράκου Fossi, αργότερα ποιήτρια και μεταφράστρια. Ηταν και η Ελένη Ιωαννίδου, δισέγγονη του Παύλου Μελά. Ακόμα η Χανδρή, η Ελση Μαθιοπούλου, τότε Τορναρίτου, μετέπειτα καθηγήτρια Βόννης και Κολωνίας» («Μια ζωή χωρίς άλλοθι»).

Στην κηδεία του Παλαμά

Στις 28 Φεβρουαρίου 1943 γίνεται η κηδεία του Κωστή Παλαμά στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας – γεγονός στο οποίο ήταν αυτόπτης μάρτυς. Και αυτό αφηγείται στο αυτοβιογραφικό «Από μένα αυτά»: «Είχαν μαζευτεί νέα παιδιά, που ίσως δεν γνώριζαν καν ποιος είναι ο Παλαμάς, και ζητούσαν κόλλυβα για να απαλύνουν κάπως την πείνα τους. Ξαφνικά είδαν πολλούς Γερμανούς να φτάνουν, φοβήθηκαν και έφυγαν. Εγω ήμουν μέσα στο νεκροταφείο και έμαθα για το γεγονός αυτό αργότερα, από γνωστά μου παιδιά. Μπρος στο φέρετρο του Παλαμά, ο Σικελιανός απαγγέλλει το ποίημα με τους περίφημους στίχους: “Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!”, “Οι σημαίες οι φοβερές της Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα!”. Τότε, για πρώτη φορά, άρχισε κάποιος σιγά σιγά να τραγουδά τον Εθνικό Υμνο, και τον ακολούθησαν όλοι οι παρευρισκόμενοι. Αργότερα μάθαμε ότι ο Εθνικός Υμνος ακούστηκε σε όλη την περιοχή. Και ενώ τραγουδούσαμε τον Εθνικό Ύμνο, ήρθε ο Αλτενμπουργκ, ο γερμανός κυβερνήτης της Αθήνας, και κατέθεσε δάφνινο στεφάνι στον τάφο του Παλαμά. Μόλις γύρισε την πλάτη του, πήραμε το στεφάνι και το κάναμε φύλλο και φτερό. Δεν μας παρότρυνε κανένας, ήταν κάτι τελείως αυθόρμητο. Θεωρώ ότι ήταν μια πραγματική πράξη αντίστασης. Ημουν αυτήκοος και αυτόπτης μάρτυρας σε όλα αυτά, ακόμα τα βλέπω μπροστά μου».

Μαθήματα Βυζαντίου στο ραδιόφωνο

Τα μαθήματά της προς τους πρωτοετείς φοιτητές της Βυζαντινής Ιστορίας μεταδίδονταν από το ραδιόφωνο της Σορβόννης. Στο πρώτο μεταπτυχιακό μάθημα τη δεκαετία του 1970 μιλούσε για τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη, έναν έμπορο και αργότερα μοναχό, ο οποίος τον 6ο μ.Χ. αιώνα ταξίδεψε από την Αίγυπτο και την Ερυθρία ως τις Ινδίες. Η «Χριστιανική τοπογραφία» του (550 μ.Χ.) θεωρείται ξεχωριστής σημασίας: ενώ ήταν γνωστό από την κλασική γραμματεία ότι υπήρχε εμπόριο μεταξύ της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Ινδίας από τον 1ο αιώνα π.Χ., η έκθεση του Κοσμά δείχνει ότι είναι ένα από τα λίγα άτομα που είχαν πραγματικά κάνει το ταξίδι.

Το εισιτήριο που δεν μπήκε στο Κέντρο Πομπιντού

Οταν έγινε πρόεδρος στο πολιτιστικό κέντρο Πομπιντού, το ίδρυμα είχε ελεύθερη είσοδο σε όλες τις εκδηλώσεις του, με επισκεψιμότητα 45.000 ημερησίως. Σκέφτηκε, λοιπόν, να βάλει ένα χαμηλού αντιτίμου εισιτήριο χρησιμοποιώντας μηχανήματα όπως του μετρό. Η χήρα του Ζορζ Πομπιντού, όμως, αντέδρασε, οπότε η Αρβελέρ ζήτησε συνάντηση με τον Φρανσουά Μιτεράν.  Οταν εκείνος άκουσε την ιστορία, της είπε: «Σας παρακαλώ να μου θυμίσετε το όνομα της προέδρου του Κέντρου Πομπιντού» (εννοώντας ότι η απόφαση ανήκε στην Αρβελέρ). Την επομένη συναντάει στο γραφείο της τον Λιονέλ Ζοσπέν, τότε Γενικό Γραμματέα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, ο οποίος επισημαίνει τον κίνδυνο να μην ξαναβγεί σοσιαλιστής πολιτικός αν μπει εισιτήριο στο Μπομπούρ (όνομα με το οποίο είναι γνωστό το Κέντρο Πομπιντού). Ετσι μπήκε εισιτήριο για το θέατρο, για το σινεμά και τις εκθέσεις, αλλά όχι για τις ελεύθερες συζητήσεις που γίνονταν στην είσοδο του Μπομπούρ.

Αυτοκράτωρ Βυζαντίου ή «αυτοκράτωρ Ρωμαίων»;

Είναι γνωστή η άποψή της ότι ο λεγόμενος βυζαντινός πολιτισμός ήταν στην πραγματικότητα ελληνορωμαϊκός. «Η εξελληνισμένη και εκχριστιανισμένη ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι σήμερα γνωστή με το όνομα Βυζάντιο, μολονότι ποτέ ούτε οι κάτοικοί της, ούτε τα εδάφη τους, ούτε το κράτος χρησιμοποίησαν το όνομα Βυζάντιο. (Το Βυζαντινός/ή/νόν, είναι ενδεικτικά μονάχα της Κωνσταντινούπολης που είχε κτισθεί στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου). Ο αυτοκράτορας, από τον πρώτο ως τον τελευταίο Κωνσταντίνο, ονομαζόταν πάντα “αυτοκράτωρ Ρωμαίων”, το κράτος της αυτοκρατορίας ήταν το “θεοφύλακτον κράτος Ρωμαίων” και η χώρα της λεγόταν “Ρώμη” και, πιο συχνά, αργότερα, “Ρωμανία”».

Ενα ποίημα

Είναι γνωστό ότι γράφει ποιήματα, όπως φαίνεται από τη συλλογή «Τα έμμετρα – δημόσια και ιδιωτικά» (Ερμής, 2018), ενώ πολλά είναι αδημοσίευτα. Ενα από αυτά, με τίτλο «Παράφορα», είχε δημοσιοποιηθεί στην έκδοση «Από μένα αυτά…» (εκδ.Πατάκη):

Δεν θα γλιτώσω απ’ ό,τι έχω παράφορα αγαπήσει,

κι αν το μπορείς το θέλεις; μ’ είχε αδιάφορα ρωτήσει,

αυτός που αγνοούσε τι το παράφορα σημαίνει

 το θεωρούσε μια έννοια παλιά και αφηρημένη.

Κι εγώ, σ’ άλλον είπα απάντηση θα δώσω

κι όχι σε κάποιον που μετρά το πόσο και το τόσο.

Οποιος δεν έχει το παράφορα στον έρωτα γνωρίσει

δεν είναι ανάγκη να ζητά στα λεξικά τη λύση.

Επίρρημα ή επίθετο έχει καιρό αχρηστευτεί

 και τρέμω μήπως κι από μένα μια μέρα ξεχαστεί.

 Εχω όμως καταλάβει ότι δεν είναι συνετό

να θέλω το παράφορα απ’ άλλους να ζητώ.

---

Το σημείωμα βασίστηκε, μεταξύ άλλων, στα βιβλία «Μια ζωή χωρίς άλλοθι» της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ (αφήγηση στον Γιάννη Μπασκόζο), εκδ. Μεταίχμιο 2017, «Από μένα αυτά» (συνομιλίες με τον Μάκη Προβατά και την Εφη Βασιλοπούλου), εκδ. Πατάκη 2023 και «Η κληρονομιά του ελληνισμού», εκδ. Καστανιώτη 2025 (επιμ. Θανάσης Θ.Νιάρχος)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News