Εχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε και όμως είναι ανεξίτηλη στη μνήμη μου η εικόνα της γιαγιάς μου όταν καθόταν οκλαδόν στο πάτωμα με αφράτες μπάλες μαλλιού στο πλάι και έγνεθε με τη ρόκα και το αδράχτι της το νήμα, που στη συνέχεια θα έβαφε με φυτικές βαφές (καρυδότσουφλα, λουλάκι, φλούδι από ρόδια, ξερά φύλλα μουριάς και κρεμμυδιών κ.α.) και θα το ύφαινε στον αργαλειό της. Είχε προηγηθεί η κουρά των προβάτων, το τσουβάλιασμα και το πλύσιμο των μαλλιών στο ποτάμι. Οι γυναίκες του χωριού έβραζαν τα μαλλιά μέσα σε καζάνια, τα χτύπαγαν με τον κόπανο για να φύγει η βρωμιά και μετά τα ξέπλεναν στα κρύα νερά του ποταμού μέχρι που έβγαιναν κάτασπρα. Εξυπακούεται ότι αυτή η δουλειά ήταν συλλογική.

Μετά, τα μαλλιά στέγνωναν στον ήλιο απλωμένα στους φράχτες. Ακολουθούσε το ξάσιμο και το λανάρισμα, μέχρι να γίνουν αφράτες τουλούπες. Η γιαγιά μου δεν ήταν επαγγελματίας υφάντρα. Είχε όμως έναν αργαλειό στο κατώι του σπιτιού, ανάμεσα στα αμπάρια  με τα σιτηρά και τα φανάρια, και εκεί την έβρισκες όταν τέλειωνε τις άλλες δουλειές του σπιτιού. Δεν ξέρω τι απέγινε ο αργαλειός, σε ανάμνησή της όμως έχω κρεμάσει στον τοίχο μια μεταξοτυπία της «Υφάντρας» (χαρακτικό του Βάλια Σεμερτζίδη, 1970), γιατί στο μεταξύ αυτό το κατώι έγινε το καταφύγιό μου. Και στο εξαιρετικό Λαογραφικό Μουσείο του χωριού μας -Μεγάλο Χωριό Ευρυτανίας- υπάρχουν έργα μοναδικής υφαντικής τέχνης για να μας θυμίζουν την παράδοση των προγόνων μας.

Η υφαντική είναι μια μοναδική, αρχαία τέχνη και κάθε έργο υφάντρας ένα καλλιτέχνημα. Αναφέρεται στα ομηρικά έπη και η Πηνελόπη είναι η πρώτη καταγεγραμμένη στην επική ποίηση υφάντρα. Ευτυχώς, η τέχνη αυτή δεν χάθηκε. Διατηρείται μέχρι τις μέρες  μας, σε κάποια μέρη, δε, όπως η Κρήτη ανθίζει και εξελίσσεται.

Καλόδεχτο λοιπόν το Φεστιβάλ Αργαλειών και Υφανσης που διοργανώνεται φέτος για πρώτη φορά στην Ιεράπετρα, 7-9 Αυγούστου, ένα τριήμερο γεμάτο εκθέσεις, εργαστήρια, προβολές, συναντήσεις και καλλιτεχνικά δρώμενα, και τυχεροί όσοι θα έχουν την ευκαιρία να το παρακολουθήσουν.

«Το φεστιβάλ αυτό ξεκινά με νήματα αλλά θέλει να πλέξει κάτι μεγαλύτερο», μας είπε ο Δημήτρης Χαμπεσής, συνιδρυτής μαζί με τον Γιώργο Κουφάκη της ECCE! Future Dialects, και εμπνευστές του φεστιβάλ, οι δυο τους.

«Η ιδέα ξεπήδησε σχεδόν φυσικά. Ξέραμε ότι στην Ιεράπετρα και το Λασίθι υπάρχει ουσία, πλούτος, άνθρωποι και υλικό. Συγκεκριμένα, η κυρία Μάχη Κουφάκη, μητέρα του Γιώργου, μαζί με γυναίκες από τον κύκλο της, έχουν στην κατοχή τους έναν θησαυρό από υφαντά, αργαλειούς, στημόνια, ρόκες, εργαλεία, γνώσεις και εμπειρίες. Οταν υπάρχει τέτοια ύλη, τέτοια υφάσματα και υφαντά και τέτοια αγάπη για την παράδοση, είναι καλό κίνητρο να το κάνεις φεστιβάλ. Και έτσι διαμορφώθηκε η πεποίθηση μας, ότι υπάρχει ήδη υλικό και ουσία, που αξίζει να δει ο κόσμος», λέει ο κ. Χαμπεσής τονίζοντας ότι μέσα από αυτό ήθελαν να δοκιμάσουν «κάτι ευρύτερο. Να μιλήσουμε για την ύφανση όχι σαν νοσταλγία, αλλά σαν ζωντανή τέχνη. Οχι μόνο για το παρελθόν της, αλλά και για το μέλλον της».

«Θέλουμε να συνεχιστεί η συζήτηση για το τι σημαίνει παράδοση σήμερα. Γιατί για εμάς είναι σημαντικό το ό,τι δεν βλέπουμε την παράδοση σαν κάτι στατικό. Δεν είναι “ό,τι παρέλαβες κράτα το όπως είναι”. Είναι κάτι που κρίνεται και πρέπει να κρίνεται ξανά και ξανά. Κάποιες παραδόσεις, ευτυχώς, χάνονται, γιατί δεν χρειάζονται πια, δεν βοηθάν την κοινωνία να εξελιχθεί. Κάποιες άλλες, επανέρχονται με νέα σημασία. Και κάποιες τρίτες δημιουργούνται τώρα, μπροστά στα μάτια μας», σημειώνει.

Υφαντική, μια τέχνη με παρελθόν, παρόν και μέλλον

Ο συνιδρυτής του φεστιβάλ μιλάει γενικά, βέβαια. «Ομως και η ύφανση», τονίζει, «δεν μας συγκινεί επειδή είναι παλιά. Μας συγκινεί επειδή έχει βάθος, αλλά μπορεί να είναι και επίκαιρη, και ζωντανή, και χρήσιμη. Και μπορεί να συνομιλήσει και με την καλλιτεχνική δημιουργία, και με τη βιωσιμότητα, και με την εκπαίδευση. Και ναι, μπορεί να είναι και πολιτική πράξη, να πάρεις κάτι που θεωρήθηκε “γυναικεία οικιακή εργασία” και να του δώσεις νέα φωνή, δημόσιο χώρο -ορατότητα, που λέμε – και προοπτική».

Την τρίτη ημέρα, εξάλλου, το Σάββατο 9 Αυγούστου το φεστιβάλ φιλοξενεί μια πολύ σημαντική ανοιχτή συζήτηση με υφάντρες, καλλιτέχνες, ερευνητές, θεσμικούς εκπροσώπους κ.α., με τίτλο «Αόρατη εργασία, ορατή τέχνη», που θέτει ευθέως τέτοια ερωτήματα. Τι σημαίνει δουλειά όταν δεν πληρώνεται ή δεν αναγνωρίζεται ως τέτοια; Η ύφανση είναι  καταδικασμένη να θεωρείται χόμπι; Καταρρίπτονται σιγά-σιγά τα ταμπού; Γιατί βλέπουμε και άντρες να συμμετέχουν με ενθουσιασμό. Αλλά η θεσμική στήριξη παραμένει ελλιπής. «Αυτή η συζήτηση είναι για εμάς μια πολιτιστική πράξη, αλλά και μια δημόσια πρόταση. Να ξαναδούμε τι αξίζει να μείνει, πώς το ενισχύουμε, και ποιο μέλλον μπορούμε να φανταστούμε για την ύφανση, όχι ως αναβίωση, αλλά ως συνέχεια στο παρόν», τονίζει ο κ. Χαμπεσής.

Υπάρχει επαγγελματική δραστηριότητα στην υφαντική στην Κρήτη; «Στην Κρήτη υπάρχουν επιχειρήσεις, εργαστήρια, άνθρωποι που παλεύουν να κρατήσουν την ύφανση ενεργή. Αν δεν υπήρχαν, δεν θα στέκονταν καν τα καταστήματα. Αλλά η σταθερότητα είναι ζητούμενο. Πολλοί δίνουν τον προσωπικό τους αγώνα αλλά η ψυχή τους το ξέρει πώς είναι να προσπαθείς χωρίς στήριξη, χωρίς θεσμικό backup. Και αυτό φθείρει. Ενα από τα ερωτήματα που μας απασχολούν και αναδεικνύουμε στο φεστιβάλ είναι αν η υφαντική μπορεί να είναι επάγγελμα και όχι μόνο χόμπι».

Γιατί δεν μπορεί κάποιος να το δει πιο επαγγελματικά και βιώσιμα; «Υπάρχουν λόγοι και είναι συγκεκριμένοι. Η ύφανση έχει μεν τεράστια πολιτισμική, κοινωνική και οικονομική αξία, αλλά μόνο αν αναπτύξεις την ικανότητα να το δεις κι έτσι. Για να επιβιώσει ως επάγγελμα χρειάζεται κάτι περισσότερο από τεχνική: χρειάζεται κοινό, εκπαίδευση, marketing, βιωσιμότητα. Κι εκεί η κοινωνία, οι θεσμοί, οι φορείς πρέπει να σταθούν ως στήριγμα. Η ύφανση είναι και πολιτιστικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. Και μπορεί με τη σωστή υποστήριξη να γίνει ένα ισχυρό βιώσιμο stream για την Κρήτη και όχι μόνο», λέει ο εκ των εμπνευστών του φεστιβάλ, αναφέροντας εξαιρετικά παραδείγματα στο εξωτερικό, όπως η Fondazione Michelangelo στην Ιταλία, το Crafts Council στην Αγγλία, το Tohoku Craft στην Ιαπωνία κ.α., που συνδέουν την παράδοση με το σύγχρονο design και την αγορά.

Είναι αλήθεια πως χρειάζεται πολύ περισσότερη εξωστρέφεια, εξυπνότερο branding και προβολή, γιατί οι υφάντριες δεν μπορούν να κάνουν και μάρκετινγκ και παραγωγή και εκπαίδευση. Χρειάζεται υποστήριξη αλλιώς εξαντλούνται: «Αυτό είναι που προσπαθούμε να φέρουμε στο τραπέζι, ένα πλαίσιο που τις στηρίζει και τις αναδεικνύει», εξηγεί.

Πώς βλέπουν τα χειροποίητα υφαντά οι επισκέπτες του νησιού, Ελληνες και ξένοι; «Υπάρχει ενδιαφέρον, το βλέπουμε σε μαγαζιά, σε φεστιβάλ, σε μικρές αγορές. Αλλά δεν φτάνει. Αν δεν εκπαιδεύσουμε το κοινό να αναγνωρίζει τον κόπο, την ιστορία και την αισθητική του χειροποίητου, πώς να ανταγωνιστεί το fast fashion; Και πώς να σταθεί οικονομικά ένα εργαστήριο, που πρέπει να φτιάξει κάτι μοναδικό, σε τιμή που να καλύπτει τον χρόνο, την τεχνική, την τέχνη και να παραμένει προσβάσιμο;», απαντάει.

Αναφερόμενος τέλος στην τέχνη της ύφανσης και τα εργαλεία της ο κ. Χαμπεσής υπογραμμίζει: «Είναι ένας ολόκληρος κόσμος. Από βιομηχανικούς αργαλειούς που γεμίζουν δωμάτια μέχρι φορητούς, αυτοσχέδιους, επιτραπέζιους τύπου Inkle Loom που αφορούν σ’ αυτό που λέμε “στενή ύφανση” για ζώνες, ιμάντες για κιθάρα κ.α. Υπάρχουν παραδοσιακοί, σπιτικοί, αλλά και σύγχρονοι, ψηφιακοί, που συνδέονται με υπολογιστή. Αλλοι βοηθούν στη μάθηση, άλλοι επιταχύνουν την παραγωγή. Αλλά δεν είναι το ίδιο. Αλλο η ύφανση με το χέρι, άλλο ο σχεδιασμός pattern σε software. Στο δεύτερο μιλάμε για σχεδιασμό υφάσματος».

Η κάθε υφάντρα, εξάλλου, ήταν και είναι ένας υπερ-υπολογιστής. Μιλάμε για απίστευτη ακρίβεια και τεχνική. Υπάρχουν υφαντά με 50 κλωστές στημόνι και άλλα με 5.000. Ολα πολύ ενδιαφέροντα.

Νέες συλλογικές πρωτοβουλίες

Υπάρχουν σχολές; Ανανεώνεται η τέχνη αυτή; «Υπάρχει όντως μια νέα άνθιση. Σχολές υφαντικής υπάρχουν σε όλες τις περιφέρειες της Κρήτης, και το ενδιαφέρον ανανεώνεται από νέους ανθρώπους. Η Σχολή Υφαντικής Ανωγείων (του ΚΕΔΙΒΙΜ του ΠΑΔΑ), που συμμετέχει και στο φεστιβάλ, είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα  και ανοιχτή για όλη την Κρήτη. Υπάρχουν, δε, και άλλες σημαντικές πρωτοβουλίες όπως το “Ξόμπλι” στην Κριτσά που κάνει και μαθήματα, το λαογραφικό θεματικό χωριό “Αρόλιθος” κοντά στο Ηράκλειο, και οργανισμοί όπως το “Branding Heritage”, που κάνουν τρομερή εξωστρεφή δουλειά και συνδέουν την παράδοση με τη μόδα και το design», μας εξηγεί.

Τίποτα βέβαια δεν είναι τυχαίο. Η υψηλή ραπτική πάντα ήξερε να εκτιμά το χειροποίητο, το μοναδικό, το δουλεμένο με απαράμιλλη μαεστρία και γνώση: «Πίσω από κάθε υφαντό υπάρχει μια αλήθεια, και αυτό η τέχνη της ραπτικής στο υψηλότερο επίπεδο το αναγνωρίζει ίσως καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο τομέα», υπογραμμίζει τέλος ο Δημήτρης Χαμπέσης.

Τι ακριβώς είναι η ECCE! Future Dialects; «Πρόκειται για μια νέα πολιτιστική οργάνωση με έδρα την Ιεράπετρα και την Αθήνα, αλλά η εμπειρία των ανθρώπων της είναι μεγάλη. Είμαστε project και cultural managers, καλλιτέχνες, επιμελητές, εκπαιδευτικοί. Εχουμε δουλέψει σε εθνικά και διεθνή projects, με κοινότητες, φορείς, δήμους και ιδρύματα. Μας συγκινούν τα πολιτιστικά, τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά ζητήματα, και γι’ αυτό δουλεύουμε σε πεδία που τα ενώνουν. Το όνομά μας, ECCE!, σημαίνει “Ορίστε!” στα λατινικά, και κάπως έτσι βλέπουμε τον ρόλο μας, να δίνουμε σχήμα σε πράγματα που ήδη υπάρχουν γύρω μας και να τους δίνουμε φωνή» εξηγεί ο εκ των δημιουργών της.

Και προσθέτει: «Φυσικά, είμαστε ανοιχτοί σε συνεργασίες, τόσο για πολιτιστικά όσο και για κοινωνικά projects. Και θέλουμε να επικοινωνήσει ο κόσμος μαζί μας γιατί αυτό είναι ο σκοπός. Η συνεργασία και τα ενδιαφέροντα projects που κάτι αλλάζουν, κάτι έχουν να πουν νέο ή να βοηθήσουν να μη ξεχαστεί κάτι σημαντικό».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News