Για να προετοιμάσει το αύριο, η Ιατρική επιστήμη κοιτάζει στο χθες. Τον τελευταίο αιώνα, μια σειρά από νέα παθογόνα –ο HIV, ο ιός Ζίκα που μεταδίδεται από κουνούπια, ο νέος κορονοϊός (βλ. Covid-19)– έχουν σαρώσει τον πλανήτη.

Οσο πιο πίσω κοιτάζουν, όμως, οι ερευνητές, τόσο πιο θολό γίνεται το τοπίο, όπως αναφέρουν οι New York Times. Ο Θουκυδίδης κατέγραψε την πανώλη της Αθήνας, που μάστιζε την πόλη-κράτος γύρω στο 430 π.Χ. Παρά τις «ανατριχιαστικές» λεπτομέρειες της περιγραφής –«τα εσωτερικά μέρη, όπως ο λαιμός, ή η γλώσσα, αιμορραγούν και εκπέμπουν δυσωδία»– οι ιστορικοί και οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν ακόμα το παθογόνο που την προκάλεσε.

Πριν από τρεις δεκαετίες, γενετιστές που διεξήγαγαν ιστορικές έρευνες άρχισαν να προσθέτουν νέα στοιχεία – όπως τα κομμάτια DNA που αφήνουν πίσω τους ορισμένα παθογόνα στους ανθρώπινους σκελετούς. Τα τελευταία χρόνια, η αναζήτηση γονιδίων αρχαίων ασθενειών έχει επιταχυνθεί. Την Τετάρτη, μια ομάδα επιστημόνων αποκάλυψε ένα νέο γενετικό χρονικό, που καταγράφει την άνοδο 214 ασθενειών σε όλη την Ευρώπη και την Ασία τα τελευταία 37.000 χρόνια.

Οι ερευνητές εξέτασαν τα λείψανα 1.313 αρχαίων ανθρώπων, και η μεγάλη κλίμακα της έρευνας τούς επέτρεψε να επεκταθούν πέρα από την ηλικία εμφάνισης των αρχαιότερων ασθενειών. Κατάφεραν να παρακολουθήσουν την έξαρση και την ύφεση των επιδημιών ανά τους αιώνες. Τα ευρήματά τους δημοσιεύονται στο έγκριτο Nature και καταδεικνύουν την ευρεία παρουσία αρχαίου βακτηριακού, ιογενούς και παρασιτικού DNA: Εντοπίστηκαν 5.486 μεμονωμένες προσβολές από 492 είδη και 136 γένη παθογόνων. Από το σύνολο των προσβολών, 3.384 αφορούν γνωστά ανθρώπινα παθογόνα, πολλά από τα οποία όμως δεν είχαν προηγουμένως ταυτοποιηθεί σε αρχαία ανθρώπινα λείψανα.

Τα αρχαιότερα λείψανα που μελετήθηκαν ανήκαν σε κυνηγούς – τροφοσυλλέκτες. Τα οστά και τα δόντια τους περιείχαν μια σειρά από παθογόνα, όπως το παθογόνο της ηπατίτιδας Β, τον ιό του έρπητα και το ελικοβακτήριο του πυλωρού. Αλλά αυτά τα πρώιμα λείψανα δεν είχαν ίχνη από μερικούς από τους μεγαλύτερους «φονιάδες» της πρόσφατης ιστορίας, όπως το βακτήριο της πανώλης.

Αρχικά, οι ερευνητές υπέθεσαν ότι θα έβλεπαν τέτοιες ασθένειες να εμφανίζονται περίπου πριν από 11.000 χρόνια, όταν οι άνθρωποι άρχιζαν να εξημερώνουν ζώα, μέσω των οποίων οι νέες ασθένειες εξαπλώνονταν γρηγορότερα. Αλλά, όπως επισημαίνουν οι New York Times, το αρχαίο DNA διέψευσε αυτή την υπόθεση.

Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι η πανώλη και μια σειρά από άλλες ασθένειες μεταδόθηκαν από τα ζώα στον άνθρωπο χιλιάδες χρόνια αργότερα – ξεκινώντας πριν από περίπου 6.000 χρόνια, αλλά όχι από τους πρώτους αγρότες. Αντιθέτως, η μελέτη υποδεικνύει ως ξενιστές νομαδικές φυλές στη Ρωσία και την Ασία. Χιλιάδες χρόνια μετά την αυγή της γεωργίας, αυτοί οι νομάδες άρχισαν να εκτρέφουν τεράστια κοπάδια βοοειδών και άλλων ζώων.

Οι επιστήμονες δεν μπορούν να πουν με βεβαιότητα γιατί οι ασθένειες μεταδόθηκαν στους συγκεκριμένους κτηνοτρόφους και όχι σε παλαιότερους. Γενετιστές εικάζουν ότι τα κοπάδια των ζώων κόλλησαν ασθένειες από τρωκτικά και άλλα άγρια ​​ζώα που ζούσαν στις στέπες. Είναι επίσης πιθανό οι νομάδες κτηνοτρόφοι να ήταν πιο ευάλωτοι, επειδή ζούσαν πιο κοντά σε μεγάλα κοπάδια.

Οι νομάδες επεκτάθηκαν τους επόμενους αιώνες στις στέπες της Ασίας και της ανατολικής Ευρώπης. Εκείνη την περίοδο τα παθογόνα άκμαζαν. Οι επιστήμονες συχνά έβρισκαν ομαδικούς τάφους ασθενών με πανώλη ή άλλες ασθένειες. Αυτές οι επιδημίες ήταν τόσο έντονες, όπως αναφέρουν οι New York Times, ώστε άλλαξαν το γενετικό προφίλ των νομάδων.

Πέρυσι η ομάδα των ερευνητών διαπίστωσε ότι οι νομάδες παρουσίασαν μια απότομη αύξηση στις μεταλλάξεις που ενίσχυαν το ανοσοποιητικό τους σύστημα, και που ίσως τους βοήθησαν να αντισταθούν στις ασθένειες από τις οποίες προσβάλλονταν. Από την άλλη, ενδέχεται το ενεργό ανοσοποιητικό τους σύστημα να επιτέθηκε στο ίδιο τους το σώμα, προκαλώντας τους χρόνιες ασθένειες, όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας.

Αυτές οι ασθένειες μπορεί να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ροή της ιστορίας την Εποχή του Χαλκού. Σε παλαιότερη έρευνά τους οι επιστήμονες είχαν βρει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι νομάδες επεκτάθηκαν από τις στέπες της Ασίας στην Ευρώπη πριν από περίπου 4.500 χρόνια.

Η μελέτη, που δημοσιεύθηκε την Τετάρτη 9/7, υποδηλώνει ότι οι νομάδες ίσως τελικά να ωφελήθηκαν από τα παθογόνα που τους έπλητταν. Οι Ευρωπαίοι αγρότες και κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν είχαν αναπτύξει αντοχή σε ασθένειες όπως η πανώλη, οπότε ενδέχεται να εξολοθρεύτηκαν σε τεράστιους αριθμούς – γεγονός που ίσως να διευκόλυνε την εγκατάσταση των νομάδων στην Ευρώπη.

Ορισμένες από τις ασθένειες που παρακολούθησαν οι ερευνητές, όπως η πανώλη, μας είναι γνωστές σήμερα, ενώ άλλες είναι μάλλον αδιευκρίνιστες. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ο υποτροπιάζων πυρετός –μια βακτηριακή λοίμωξη που μεταδίδεται από τις ψείρες– εκτοξεύθηκε σε υψηλά επίπεδα πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Αργότερα έγινε πιο σπάνια, αλλά δεν εξαφανίστηκε πλήρως. Επανεμφανίστηκε μετά από κάποιους αιώνες και συνέχισε να περνά κύκλους έξαρσης και ύφεσης.

Δεν είναι σαφές ποιο ακριβώς γεγονός οδήγησε σε τέτοιες μακροπρόθεσμες αλλαγές. Οι επιδημίες υποτροπιάζοντος πυρετού ίσως έχουν στοιχίσει τόσο πολλές ανθρώπινες ζωές, που το μικρόβιο να αδυνατούσε ανά περιόδους να βρει αρκετούς νέους ξενιστές. Ταυτόχρονα, όμως, και τα ίδια τα παθογόνα εξελίσσονταν, βρίσκοντας ίσως νέους τρόπους για να μολύνουν τους ανθρώπους.

Το νέο χρονικό των ανθρώπινων ασθενειών υπόκειται σε αρκετούς περιορισμούς, όπως αναφέρουν οι New York Times. Η τεχνολογία που χρησιμοποίησε η ομάδα των ερευνητών μπορεί να ανιχνεύσει μόνο DNA – αλλά μερικά από τα χειρότερα παθογόνα, όπως η γρίπη και η πολιομυελίτιδα, είναι ιοί που κωδικοποιούν τα γονίδιά τους σε RNA.

Η καταγραφή έχει, πάντως, και γεωγραφικά όρια. Οι αρχαιολόγοι παραδοσιακά επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους στην Ευρώπη και στις γειτονικές της περιοχές, επομένως αυτά είναι τα μέρη όπου οι επιστήμονες της έρευνας έχουν βρει την πλειονότητα του αρχαίου DNA για τη μελέτη τους. Θεωρούν ότι η επέκταση της έρευνάς τους στην Αφρική θα τους προσέφερε περισσότερα δεδομένα, αλλά μέχρι στιγμής η Μαύρη Ηπειρος δεν έχει διερευνηθεί σε τέτοιο βαθμό και τέτοιο πεδίο.

Οπως και να ‘χει, η έρευνα των αρχαίων ασθενειών είναι ένα σημαντικό όπλο στη μάχη ενάντια σε μελλοντικούς λοιμογόνους εχθρούς. Δεν αποκλείεται κάποιοι από αυτούς να βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε χαμηλό επίπεδο, περιμένοντας απλώς την κατάλληλη ευκαιρία για να επιστρέψουν δριμύτεροι.

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News