Ολα είναι μια χαρά. Και τότε, εντελώς ξαφνικά (χωρίς καν να σε έχει κοιτάξει η σαφρακιασμένη γειτόνισσα με μισό μάτι), η αναπνοή σου γίνεται γρήγορη, το κεφάλι σου πάει να σπάσει, νιώθεις ναυτία, ένα σφίξιμο στο στήθος και ότι χάνεις την ισορροπία σου. «Μάτι», σου λέει η ξεματιάστρα σου, «κάτσε να σε σταυρώσω», και αρχίζει το μουρμουρητό αυτοσυγκεντρωμένη. Νομίζετε ότι είναι ελληνικό το τελετουργικό; Κάθε άλλο!

Κάπως έτσι ίσως ένιωθε η Μαριάνα Τζούστι όταν έφτασε με τις φίλες της στο Ρετινιάνο, ένα ορεινό χωριό της Τοσκάνης με πληθυσμό 400 κατοίκων, μετά από οδήγηση 40 λεπτών σε κακοτράχαλους δρόμους.

Τέσσερις η ώρα το απόγευμα βρίσκονται στο σπίτι της Εστερ και την παρακολουθούν να ρίχνει ελαιόλαδο σε ένα πιάτο με νερό, γράφει η ιταλίδα δημοσιογράφος στους Financial Times. Οι τρεις φίλες κάθονται σιωπηλές με τα πόδια ξεσταυρωμένα και τις παλάμες των χεριών τους προς τα κάτω. Η γριά, χωρίς δόντια γυναίκα στέκεται όρθια δίπλα στο τραπέζι της κουζίνας και μουρμουρίζει απαλά ακατανόητες λέξεις.

Η Εστερ η μάγισσα, όπως είναι γνωστή, αφήνει μια μικρή σταγόνα λαδιού να πέσει από τον δείκτη της στο νερό. Αν επιπλεύσει στην επιφάνεια, είσαι ασφαλής. Αν διαλυθεί, σε έχουν καταραστεί… «Εχεις», λέει στην Τζούστι, «πολύ κακό μάτι, άσχημη περίπτωση».

Από τις πρώτες αναφορές για κακό μάτι που καταγράφηκαν στην αρχαία Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία, η πεποίθηση ότι ο φθόνος κάποιου μπορεί να προκαλέσει μια ακούσια κατάρα συνεχίζεται εδώ και χιλιάδες χρόνια σε όλη τη Μεσόγειο, όπου εξακολουθούν να φοριούνται φωτεινά μπλε φυλαχτά για προστασία.

Από την Ανατολή, μάλλον, έφτασε και στην αρχαία Ελλάδα η πίστη ότι το κακό υπάρχει μέσα μας και άρα στο χέρι μας είναι να το διώξουμε. Οι πρόγονοί μας πίστευαν στη βασκανία, όπως λέγεται στα ελληνικά από αρχαιοτάτων χρόνων, και δεν ήταν μόνο θέμα πίστης του απλού λαού. Τα πιο μεγάλα πνεύματα της αρχαιότητας ασχολήθηκαν με το κακό μάτι και τις συνέπειές του.

Ενώ πολλοί σύγχρονοι Ιταλοί (και Ελληνες, θα προσθέσουμε) απορρίπτουν την ιδέα ως δεισιδαιμονία, αρκετοί άνθρωποι, τόσο σε αγροτικές όσο και σε αστικές περιοχές, εξακολουθούν να καταφεύγουν σε ξεματιάστρες για να απαλλαγούν από το μάτι, γράφει η Μαριάνα Τζούστι στους FT. Αναφέρει, δε, ότι είναι διαθέσιμη και μια τηλεφωνική υπηρεσία ξεματιάσματος (μάλλον αντίστοιχη της online ελληνικής…)

Τα θύματα της βασκανίας υποτίθεται ότι έχουν βαρύ κεφάλι και ανησυχία, πάσχουν από ημικρανίες και δεν μπορούν να κοιμηθούν. Μπορεί να ξεχάσουν μια κατσαρόλα στη φωτιά ή να τρακάρουν. Και τα μωρά μπορεί να κλαίνε απαρηγόρητα. Ειδικά τα πιο όμορφα παιδάκια –και οι μαμάδες τους– πιστεύεται ότι είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στη βασκανία (οπότε θείτσες και γιαγιάδες τα βάζουν σε καθημερινό πρόγραμμα εξορκισμού, ενίοτε και πολλές φορές ημερησίως, ακόμα και τηλεφωνικά…)

Σε αντίθεση με τη μαύρη μαγεία, την οποία χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να βλάψουν σκόπιμα κάποιον, η άποψη είναι ότι το κακό μάτι επιβάλλεται από ένα άλλο άτομο ακούσια. «Συνδέεται με κοινωνικά συναισθήματα φθόνου», λέει ο ιταλός πολιτισμικός ανθρωπολόγος Φάμπιο Ντέι.

Παρά το γεγονός, δε, ότι αποδοκιμάζεται από τους κληρικούς, η βασκανία είναι μια από τις πολλές προχριστιανικές λαογραφικές ιδέες που έχουν επιβιώσει σε αιώνες θρησκευτικών πολέμων και μεταρρυθμίσεων, και σταδιακά έχουν ενσωματωθεί στις τοπικές  θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Η Καθολική Εκκλησία (και αντίστοιχα η Ορθόδοξη), ανίκανη να εξαλείψει τέτοιες εδραιωμένες τελετουργίες, τις έχει ανεχθεί, βοηθώντας έτσι στη διατήρησή τους. Ορισμένες έχουν αναμειχθεί με το θρησκευτικό δόγμα, δημιουργώντας περίεργα υβρίδια, και ως εκ τούτου είναι πιο διαδεδομένες «στις νότιες περιοχές, όπου η επιρροή του Διαφωτισμού ήταν ασθενέστερη», λέει ο Ντέι.

Πιστεύεται, δε, ότι γυναίκες όπως η Εστερ διαθέτουν μαγικές –όχι πνευματικές– ικανότητες. Οπως οι αρχαίοι λαϊκοί θεραπευτές, οι τελετουργίες τους εκτελούνται με σκοπό να επιτύχουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. (Πολλές πληρώνονται για τις υπηρεσίες τους, όχι όμως η Εστερ, αν και δέχτηκε με χαρά τα δώρα της δημοσιογράφου του FT και των φίλων της, που της πρόσφεραν κρασί και μπισκότα).

Οι δυνάμεις τους είναι μητριαρχικές, μέρος μιας παράδοσης κατά την οποία οι γυναίκες ιστορικά είχαν την ευθύνη να φροντίζουν για γεγονότα που συνδέονται με τον κύκλο της ζωής, όπως η γέννηση, η ασθένεια και ο θάνατος. Για να απομακρύνουν το κακό μάτι, πρέπει να συνεχίσουν να ρίχνουν λάδι στο νερό μέχρι να επιπλεύσει στην επιφάνεια η πρώτη σταγόνα. Η ίδια η Εστερ έμαθε πώς να εκτελεί το τελετουργικό από «μια ηλικιωμένη γυναίκα τη νύχτα των Χριστουγέννων», τη μόνη στιγμή που μπορεί να διδαχτεί (λέμε τώρα…)

Μια γρήγορη έρευνα ανάμεσα στους φίλους της, γράφει η Μαριάνα Τζούστι στους Financial Times, δείχνει πόσο διαδεδομένες είναι ακόμη οι τελετουργίες για τη βασκανία σε πολλές γενιές. Η Ελένη, η ελληνίδα φίλη της, λέει ότι η γιαγιά της την ξεμάτιαζε «πολλές φορές την ημέρα» όταν ήταν μικρή. (Κάτι μου θυμίζει, κάτι μου θυμίζει…) Αστροφυσικός πλέον, η Ελένη παραδέχεται ότι συνέχιζε να πιστεύει στο ξεμάτιασμα μέχρι τα 25 της, πολύ καιρό αφότου έμαθε ότι η συμπεριφορά του λαδιού στο νερό εξαρτάται πολύ περισσότερο από τη θερμοκρασία και τη μεταλλικότητα των υγρών παρά από τα ξόρκια…

Ο Σίνα, από την Τεχεράνη, λέει ότι η μητέρα του κρύβει χρήματα στο σπίτι αν ένας επισκέπτης κάνει ένα κομπλιμέντο στην οικογένειά της, μια δεισιδαιμονία που έχει σκοπό να αποτρέπει το κακό μάτι. Η Ράσα, από τη Βηρυτό, έχει στολίσει το καροτσάκι του μωρού της με φυλαχτά για το κακό μάτι. Και η Μέγκα λέει ότι ο πατέρας της εξακολουθεί να της ζωγραφίζει μια ελιά στον λαιμό ή στο μάγουλο αν είναι ωραία πριν βγει από το σπίτι. Αυτή είναι μια εκδοχή του ινδικού τελετουργικού, με τα πρόσωπα των μωρών να αλείφονται με χέννα για να προστατεύονται από το «ναζάρ»: το κακό μάτι.

Η ίδια η Τζούστι δεν νομίζει  ότι πιστεύει στο κακό μάτι, λέει. Αλλά σε περιόδους κρίσης η συμμετοχή σε τελετουργίες που φαίνονται εκτός χρόνου έχει την καταπραϋντική αίσθηση της επιστροφής στο σπίτι.

Τρεις μέρες μετά την επίσκεψή της στο σπίτι της Εστερ, η «μάγισσα» του Ρετινιάνο τής ανακοίνωσε ότι το κακό μάτι είχε «φύγει» από πάνω της. Η Τζούστι δεν το είπε σε κανέναν, γράφει, αλλά ένιωθε ήδη καλύτερα. Τι να πούμε τώρα εμείς; «Φτου να μην αβασκαθείς, κορίτσι μου»… που θα έλεγε και η εικονιζόμενη στην κεντρική εικόνα Γεωργία Βασιλειάδου, διάσημη ξεματιάστρα και καφετζού του παλιού ελληνικού κινηματογράφου.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News