Μία περίπτωση -η Τυνησία- όπου έχει βγει κάτι θετικό. Εμφύλιοι στη Λιβύη και τη Συρία ο ένας χειρότερος από τον άλλο και ένας στην Υεμένη στη δεύτερη γραμμή της επικαιρότητας. Μία στρατοκίνητη διακυβέρνηση -η Αίγυπτος- που πρακτικά δεν διαφέρει από μια δικτατορία. Κάποιες προσπάθειες που καταπνίγηκαν όπως στο Μπαχρέιν και δυο-τρεις περιπτώσεις όπου δεν συνέβη και δεν θα μπορούσε να συμβεί τίποτα σαν τη Σαουδική Αραβία.

Εχουν περάσει πέντε χρόνια από το ξέσπασμα της Αραβικής Ανοιξης και ο ως τώρα απολογισμός χειροτερεύει από τη μια επέτειο στην άλλη. Το αναπάντεχο φαινόμενο το οποίο έφερε τόσο ενθουσιασμό στη Δύση -στους πολίτες μάλλον παρά τις κυβερνήσεις- έχασε τη δυναμική του αν δεν προκάλεσε κιόλας και χειρότερη οπισθοδρόμηση.

Το ερώτημα «τι συνέβη» και αυτό που ξεκίνησε με τόσες θετικές προοπτικές έφερε τόση αναταραχή έχει εξηγήσεις πολλές. Η Αμάντα Τάουμπ στο Vox προσπαθεί να ανιχνεύσει τη δυναμική της Ανοιξης. Το επιχείρημά της είναι ότι στις χώρες της Μέσης Ανατολής, και περισσότερο στην τριάδα Λιβύη, Αίγυπτος και Συρία, δεν υπήρχαν και δεν υπάρχουν οι θεσμοί όπως ούτε και οι δυνατότητες να στηρίξουν μια πραγματικά δημοκρατική μετεπαναστατική κατάσταση.

Τα κράτη της Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής κατά την Τάουμπ, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είχαν σαθρά θεσμικά θεμέλια. Ηταν το αποτέλεσμα μιας σκόπιμης απόφασης των ηγετών να διαιωνίσουν την παραμονή τους μέσα από την αποδυνάμωση (ή, κατά περίπτωση, ενδυνάμωση) του στρατού, του συστήματος ασφαλείας και της Δικαιοσύνης. Ολα αυτά σε βάρος της κοινωνίας των πολιτών που θα ήταν αντίβαρο σε ένα κράτος αλωμένο από τους μηχανισμούς του ηγέτη.

Χώρες στον γύψο

Μια τραγική εικόνα από την Τυνησία αμέσως μόλις ξέσπασαν τα γεγονότα της Ανοιξης, αλλά λίγο πριν τα μάθει όλος ο πλανήτης, μοιάζει σαν αποτύπωση της κατάστασης στις χώρες της Μέσης Ανατολής πριν από το 2011.

Ο πρόεδρος της χώρας -ουσιαστικά δεν διέφερε από δικτάτορα- Ζινεντίν Μπεν Αλι επισκέφτηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010 έναν άνδρα στο νοσοκομείο. Ο Μπεν Αλι και το ιατρικό προσωπικό κοιτούν τον ασθενή που είναι τόσο πολύ τυλιγμένος με γάζες ώστε είναι σχεδόν αδύνατον να τον αναγνωρίσει κανένας. Ηταν ο Μοχάμεντ Μπουαζίζι και ήταν 26 ετών. Μερικές ημέρες νωρίτερα, στις 17 Δεκεμβρίου, είχε αυτοπυρποληθεί στο χωριό του, το Σίντι Μπουζίντ, σε διαμαρτυρία για τις συνθήκες καταπίεσης, ανεργίας και ανύπαρκτων προοπτικών που βίωνε σε μια χώρα ανισοτήτων, για τις οποίες ο πρόεδρος Μπεν Αλι και οι ομόλογοι τους στις γειτονικές χώρας είχε κι είχαν μεγάλο μέρος της ευθύνης.

Αδύναμοι θεσμοί, σχεδόν ισόβιοι ηγέτες, αδύναμη κοινωνία των πολιτών: η Μέση Ανατολή σιγόβραζε για χρόνια και εξερράγη το 2011

Οι χώρες της Μέσης Ανατολής ως το 2011 παρουσίαζαν μια διπλή εικόνα. Πίσω από τις σχετικά καλές επιδόσεις της οικονομίας, χάρη στον τουρισμό, το πετρέλαιο και την αγροτική παραγωγή, ήταν καθημερινότητα οι ανισότητες, η ανεργία των νέων. Πίσω από τους κατ’ επίφαση δημοκρατικούς θεσμούς ήταν στην ημερήσια διάταξη η καταστολή, η οικογενειοκρατία, οι φατρίες και η απουσία ουσιαστικής ελεύθερης έκφρασης.

Ο Μπουαζίζι ήταν ένας από τα εκατομμύρια νέους στη Μέση Ανατολή που ήταν παγιδευμένοι σε μια ζωή με λίγες δυνατότητες κοινωνικής κινητικότητας ακόμα και αν είχαν ουσιαστικά εφόδια από σπουδές.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε κάποιας μορφής διαμαρτυρία. Σε κάποιες χώρες τα καθεστώτα επιδίωξαν τη διάδοση του Διαδικτύου για να δείξουν ότι εκδυτικοποιούνται. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε νέους να έλθουν σε επαφή με ό,τι συνέβαινε στη Δύση, να ανακαλύψουν το κενό που ουσιαστικά τους χώριζε και να οργανωθούν. Χωρίς να είναι πολύ γενικευμένες οι προσπαθειες και ενώ ήταν σχετικά αόρατες από την εξουσία που είχε επενδύσει πολλά και στην κυβερνοπαρακολούθηση, αυτοί οι άνθρωποι ήταν η μαγιά για όσα συνέβησαν μετά.

Τελικά, δεν απέδωσε η προσπάθεια του Μπεν Αλι να δείξει μεγαλοψυχία και να αποκτήσει ένα κάποιο λαϊκό έρεισμα επισκεπτόμενος το θύμα της πολιτικής του, ενώ ήδη είχαν αρχίσει οι διαδηλώσεις. Μάλλον δεν θα τον αντιλαμβάνονταν ούτε σαν θύμα, αλλά πιθανόν να κατάλαβαινε – με την ικανότητα των τυράννων να βλέπουν καθαρά μόλις την ύστατη ώρα ότι όλα τέλειωσαν – ότι το πολιτικό τέλος έρχεται.

Βλέποντας το πλήθος και χάνοντας το δάσος

Εν μέσω της έκρηξης στη χώρα, ο Μπουαζίζι πέθανε στις 4 Ιανουαρίου 2011 και από εκεί άρχισαν όλα. Ο Μπεν Αλι παραιτήθηκε σχετικά γρήγορα και διέφυγε στην Σαουδική Αραβία. Παραμένει ουσιαστικά ατιμώρητος (καταδικάστηκε ωστόσο ερήμην σε ισόβια), αλλά μάλλον θα προτιμά ένα πολιτικό τέλος παρά το ατιμωτικό τέλος που δεν απέφυγε ο Μουαμάρ Καντάφι.

Χάρη στο Διαδίκτυο και το ενδιαφέρον των δυτικών μέσων ενημέρωσης, όσο και αν άργησαν να αντιληφθούν το θέμα στις πραγματικές του διαστάσεις, το φαινόμενο διαδόθηκε γρήγορα και στην Αίγυπτο. Η χώρα που σιγόβραζε και αναζητούσε ευκαιρία να ξεσηκωθεί, έγινε σχεδόν το κεντρικό σημείο αναφοράς για όσα συνέβησαν στην Αραβική Ανοιξη. Είναι όμως και η χώρα με τα μεγαλύτερα θεσμικά προβλήματα, αυτά που εξέθεσε η Ανοιξη, αν φυσικά αφήσουμε στην άκρη την παντελώς χαμένη πλέον υπόθεση της Συρίας.

Πόσους να χωρά η πλατεία Ταχρίρ στο Κάιρο και οι γύρω δρόμοι; Πολλές εκατοντάδες χιλιάδες, ένα εκατομμύριο; Η κατάμεστη Ταχρίρ («ιστορική πλατεία και τόπος επανάστασης», μας λένε ακόμα οι χάρτες του Google) και το πλήθος της έγιναν μια πανίσχυρη εικόνα, περισσότερο από όσο θα γίνονταν δυο-τρία πρόσωπα. Δεν έλειψαν βέβαια οι μικροδιασημότητες, που δεν διακρίνονταν για κάποιο εξαιρετικά ηρωικό κατόρθωμα, ούτε ίσως για έναν αδόκητο θάνατο, αλλά περισσότερο γιατί έγιναν ένα παράδειγμα που θα εμπνεύσει τους επόμενους. Ο Ουαέλ Γκόνιμ που ήταν από αυτούς οι οποίοι σχεδόν άρχισαν την επανάσταση κατά του Μουμπάρακ.

Στη Δύση, βέβαια, άρεσε και αρέσει να βλέπει όλο το φαινόμενο μέσα από τη χρήση των κοινωνικών δικτύων για τον συντονισμό της επανάστασης, αν και πιθανόν αυτή ήταν λιγότερο καθοριστική από ότι νόμιζε. Επέλεξε περισσότερο να ακούσει τι είχαν να της πουν οι μάζες, τα πλήθη των διαδηλωτών.

Παρά το θάρρος και τον ιδεαλισμό τους, αυτοί που κατέβηκαν στην Ταχρίρ -νέοι, μορφωμένοι, με αγωνία για μια πραγματική αλλαγή στη χώρα τους, πολλοί μη προνομιούχοι- δεν κατάφεραν να σχηματίσουν ένα βιώσιμο πολιτικό σχηματισμό. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, που έσπευσαν να εκμεταλλευτούν το κενό και να κερδίσουν σχετικά εύκολα τις εκλογές, έστρεψαν τη χώρα προς το ισλαμικότερο. Αργότερα η αντεπίθεση του στρατού στην αντεπανάσταση των φιλελεύθερων νέων και των ισλαμιστών που λίγο-πολύ ξαναγύρισε τη χώρα στις εποχές Μουμπάρακ: μια ηγεσία με ελάχιστα δημοκρατικά διαπιστευτήρια που πάντως είναι προτιμότερη, τουλάχιστον για τις περισσότερες δυτικές χώρες, από άλλες ανεξέλεγκτες (για αυτές) λύσεις.

Η επανάσταση στην Αίγυπτο έχασε -όχι απότομα, ούτε απροσδόκητα- την ορμή της και πέντε χρόνια μετά οι αλλαγές είναι λίγες

Πριν έρθει η επανάσταση εκεί που δεν τη περιμένει κανένας, ο «καλός» -αλλά όχι πολύ δημοκρατικός- ηγέτης χτίζει έναν τοίχο πάνω στον οποίο θα φροντίσει να πέσουν με ταχύτητα όσοι προσπάθησαν να τον ανατρέψουν. Η μέθοδος είναι παλιά και οι τεχνικές δοκιμασμένες: απόλυτα φιλική δημόσια διοίκηση και Δικαιοσύνη, πιστός και ισχυρός στρατός (ή αδύναμος, αλλά πάντα πιστός), μέσα ενημέρωσης που λειτουργούν σε τόσο στενά πλαίσια που αναγκαστικά αλληθωρίζουν μακριά από την ενημέρωση, γιατί δεν μπορούν να είναι όσο δημοσιογραφικά θα πρέπει σε μια δημοκρατία.

Στις πρώτες εκλογές μετά τον Μουμπάρακ, το 2012, η νίκη των Αδελφών Μουσουλμάνων δεν ήταν απρόσμενη. Ο Μόρσι πέτυχε σε μερικά, αλλά απέτυχε σε περισσότερα, γράφει η Τάουμπ στο Vox. Οι δικαστές στράφηκαν εναντίον του, η καθημερινότητα με τις ελλείψεις της απογοήτευσαν τους πολίτες, οπότε το πραξικοπηματικό σπρώξιμο ώστε να πέσει στον τοίχο της απουσίας θεσμών ήταν αναμενόμενο. Σήμερα είναι στη φυλακή καταδικασμένος σε θάνατο και ο Μουμπάρακ, γηραιός και άρρωστος μεν, αλλά νομικά «καθαρός».

Πιο ανθεκτικές από όσο θα περίμενε κανένας, λοιπόν, και σίγουρα από όσο περίμεναν οι διαδηλωτές, οι παλιές ελίτ έχουν ξανά τον πρώτο ρόλο στη διάδοχη κατάσταση. Αν το δούμε αλλιώς, τα παιδιά της Ταχρίρ ήταν θύματα (παράγωγα ίσως;) αυτής της θεσμικής καχεξίας που άφησε το καθεστώς Μουμπάρακ.

Είναι οι θεσμοί, διαδηλωτή!

Η Αραβική Ανοιξη έστειλε ένα πολύ δυνατό μήνυμα ανατροπής που δεν πέρασε απαρατήρητο στην ζαλισμένη ακόμα από την οικονομική κρίση Δύση. Ενα ολόκληρο πλέγμα πολιτικών κατέρρευσαν μετά τη Lehmann Brothers και περισσότερο ανάμεσά τους η αίσθηση παντοδυναμίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αυτού που κρατούσε με διάφορους τρόπους στην εξουσία τους μεσανατολίτες προέδρους σε βάρος του λαού τους. Οι μπίζνες, έλεγε το αφήγημα των Αγανακτισμένων στην Ευρώπη και του Occupy στο βαθμό που επηρεάστηκε από την Ανοιξη, έμπαιναν για χρόνια πάνω από την δημοκρατία· τώρα ήρθε η ώρα της ανατροπής.

Είναι ένα καθόλα αξιοπρόσεκτο μήνυμα.

Το μάθημα από την Αραβική Ανοιξη μπορεί να μην είναι στα πρόσωπα, αλλά σε κάτι περισσότερο αφηρημένο, υποστηρίζει το Vox

Εκ των υστέρων φάνηκε ότι ήταν μια μάλλον απλοϊκή και άστοχη αφήγηση, λέει το Vox. Παρασυρθήκαμε από την εικόνα του νέου με τις καλές προθέσεις που με όπλο τα κοινωνικά δίκτυα και πολλή θέληση τα έβαλε με τους μπράβους του καθεστώτος.

Οι χώρες της Μέσης Ανατολής ξεκίνησαν από περίπου το ίδιο σημείο, αλλά πέντε χρόνια μετά είναι πια τόσο μακριά η μία από την άλλη. Κάθε αποτίμηση με (μόνο) μια εικόνα είναι δύσκολη, τα αποτελέσματα αντιφατικά. Από το Νομπέλ στην Τυνησία, στην αύξηση των χιτζάμπ στην αιγυπτιακή τηλεόραση, τον Σίσι και τον Άσαντ, τον εμφύλιο των πάντων κατα πάντων στην Συρία, την ανέμελη ζωή που κρύβει αυταρχισμό στη Σαουδική Αραβία.

Από την αρχή, μας το ξεκαθαρίζει η Τάουμπ, η ιστορία της Αραβικής Ανοιξης δεν ήταν μια ιστορία καλών σε ηρωικά κατορθώματα και κακών σε εγκληματικές ενέργειες, αλλά μία ιστορία αποτυχίας των θεσμών· αυτό πρέπει να γίνει μάθημα -για όσους θέλουν να τα πάρουν- για τον υπόλοιπο κόσμο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News