Για τον αγιατολάχ Αλί Χοσεΐνι Χαμενεΐ οι ημέρες στην εξουσία τελειώνουν. Είναι άρρωστος και σε προχωρημένη ηλικία και η διαδικασία της διαδοχής του έχει ήδη ξεκινήσει στα δαιδαλώδη παρασκήνια της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν. Το μεγάλο ερώτημα είναι αν, μαζί με τον Χαμενεΐ, θα τελειώσει και το ισλαμικό καθεστώς που κυβερνά με σιδηρά πυγμή τη χώρα από το 1979.

Στην πρώτη δημόσια εμφάνισή του ύστερα από πέντε χρόνια, τον περασμένο Οκτώβριο, ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ιράν μετέφερε ένα σκληρό και απόλυτο μήνυμα: Το Ισραήλ «δεν θα κρατήσει πολύ», είπε σε δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτές του, σε ένα τζαμί στην Τεχεράνης –«πρέπει να αντισταθούμε στον εχθρό, ενισχύοντας την ακλόνητη πίστη μας», πρόσθεσε ο 84χρονος ηγέτης.

Λίγες ημέρες νωρίτερα, το Ισραήλ είχε σκοτώσει τον ηγέτη της Χεζμπολάχ, Χασάν Νασράλα, στη Βηρυτό. Η δολοφονία ήταν προσωπικό πλήγμα για τον Χαμενεΐ.

Η τωρινή ισραηλινή επίθεση εναντίον του Ιράν είναι ένα ακόμη τέτοιο πλήγμα. Προκάλεσε την αντίδραση της Τεχεράνης, η οποία εξαπέλυσε μπαράζ πυραύλων και drones εναντίον του Ισραήλ, αλλά φαίνεται απίθανο να αναχαιτίσει τις ισραηλινές επιθέσεις. Η ισραηλινή αεράμυνα αποδεικνύεται καθημερινά αναποτελεσματική, αλλά και ο συνασπισμός ισλαμιστικών πολιτοφυλακών που είχε δημιουργήσει ο Χαμενεΐ για να αποτρέψει το Ισραήλ έχει ουσιαστικά διαλυθεί.

Ο Χαμενεΐ έχει πλέον ελάχιστες επιλογές, γράφει ο Guardian, και έχει περιέλθει σε μια θέση που ο ίδιος, ως πολύ προσεκτικός, πραγματιστής, συντηρητικός και αδίστακτος, πάντα προσπαθούσε να αποφύγει. Τώρα υπάρχουν αναφορές ότι το περιβάλλον του ψάχνει να του εξασφαλίσει καταφύγιο στη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, ενώ από την άλλη, ο Ντόναλντ Τραμπ απαιτεί άμεση παράδοση του καθεστώτος και απλώς κάνει τη… χάρη στον Χαμενεΐ να μην τον σκοτώσει. Τουλάχιστον όχι ακόμα.

Ο φοιτητής που θα γινόταν ανώτατος ηγέτης

Ο Χαμενεΐ είναι γιος ενός φτωχού κληρικού. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην ιερή πόλη Μασάντ, του ανατολικού Ιράν, και έκανε τα πρώτα του πολιτικά βήματα στην πυρετώδη ατμόσφαιρα των αρχών της δεκαετίας του 1960. Ο τότε σάχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί είχε ξεκινήσει ένα σημαντικό μεταρρυθμιστικό έργο που πολεμήθηκε από τον συντηρητικό κλήρο της χώρας.

Ως νεαρός φοιτητής της ιερατικής σχολής της Κομ, ο Χαμενεΐ εντρύφησε στις παραδόσεις του Σιιτικού Ισλάμ και στη ριζοσπαστική σκέψη του αναδυόμενου ηγέτη της συντηρητικής αντιπολίτευσης, αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Χαμενεΐ διεύθυνε μυστικές επιχειρήσεις στο Ιράν για λογαριασμό του εξόριστου Χομεϊνί, ενώ παράλληλα οργάνωνε δίκτυα ισλαμιστικού ακτιβισμού.

Ο Χαμενεΐ απορρόφησε και άλλες επιρροές, γράφει ο Guardian. Αν και δηλωμένος λάτρης της Δυτικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα του Τολστόι, του Ουγκό και του Στάινμπεκ, ο νεαρός ακτιβιστής ήταν βουτηγμένος στις αντιαποικιακές ιδεολογίες της εποχής και στο αντιδυτικό συναίσθημα που συχνά τις συνόδευε. Γνώρισε στοχαστές που προσπαθούσαν να συνδυάσουν τον μαρξισμό και τον ισλαμισμό για να δημιουργήσουν νέες ιδεολογίες, διάβασε έργα που περιέγραφαν τη «δυτικοποίηση» της χώρας του και μετέφρασε έργα του Σαγίντ Κουτμπ, ενός Αιγύπτιου που ενέπνευσε γενιές ισλαμιστών εξτρεμιστών, στα φαρσί.

Φυλακίστηκε επανειλημμένως από τις υπηρεσίες ασφαλείας του Ιράν. Κατάφερε, ωστόσο, να συμμετάσχει στις τεράστιες διαδηλώσεις του 1978, που τελικά έπεισαν τον σάχη να αποσυρθεί και οδήγησαν στην επιστροφή του Χομεϊνί. Ως προστατευόμενός του, ο Χαμενεΐ ανέβηκε γρήγορα στην ιεραρχία του νέου καθεστώτος και το 1981, αφού είχε επιβιώσει από μια απόπειρα δολοφονίας, κέρδισε τις εκλογές για το –σε μεγάλο βαθμό εθιμοτυπικό– αξίωμα του προέδρου.

Οταν ο Χομεϊνί πέθανε, το 1989, ο Χαμενεΐ επιλέχθηκε ως διάδοχός του. Στο μεταξύ, το Σύνταγμα είχε αλλάξει, ώστε να επιτρέψει σε κάποιον με χαμηλότερο κληρικό βαθμό να αναλάβει τον ρόλο, στον οποίο πλέον είχαν δοθεί πολύ μεγαλύτερες εξουσίες συγκριτικά με πριν. Ο Χαμενεΐ, συνεχίζει ο Guardian, εργαλειοποίησε ταχύτατα αυτές τις εξουσίες για να εδραιώσει τον έλεγχό του επί του κατακερματισμένου μηχανισμού του μετεπαναστατικού Ιράν.

Θεμέλιο της εξουσίας του ήταν το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), η καρδιά των ακτιβιστών του νέου καθεστώτος και μια ισχυρή στρατιωτική, κοινωνική και οικονομική δύναμη. Ομως ο Χαμενεΐ επεδίωξε να βρει και άλλους ισχυρούς συμμάχους.

Οι δύο «Σατανάδες» και τα πυρηνικά

Στη δεκαετία του 1990 ενίσχυσε περαιτέρω την κυριαρχία του, εξαλείφοντας τους αντιπάλους του. Ακόμα και οι ποιητές που ο Χαμενεΐ κάποτε θαύμαζε έγιναν στόχος των υπηρεσιών ασφαλείας. Οι αντιφρονούντες στο εξωτερικό κυνηγήθηκαν και η σχέση με τη Χεζμπολάχ, την οποία το IRGC είχε βοηθήσει να εδραιωθεί μετά την επανάσταση, ενισχύθηκε.

Οταν, το 1997, ο μεταρρυθμιστής Μοχάμεντ Χαταμί κέρδισε την προεδρία με σαρωτική νίκη, ο Χαμενεΐ τού επέτρεψε κάποια ελευθερία δράσης, αλλά εργάστηκε σκληρά για να προστατεύσει τον πυρήνα του καθεστώτος και την ιδεολογία του από οποιονδήποτε κίνδυνο.

Ο Χαμενεΐ, ωστόσο, δεν εμπόδισε τον Χαταμί να προσεγγίσει την Ουάσινγκτον για την εδραίωση καλύτερων σχέσεων μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και, ακολουθώντας το παράδειγμα του Χομεϊνί, απέρριψε τα όπλα μαζικής καταστροφής.

Παράλληλα, όμως, υποστήριξε τις προσπάθειες του IRGC να χτυπήσει τις αμερικανικές δυνάμεις στο Ιράκ μετά την εισβολή τους το 2003 και να επεκτείνει την ιρανική επιρροή στη γειτονική χώρα. Αυτό σηματοδότησε την επέκταση της στρατηγικής του. Αρχισε να βασίζεται σε πληρεξούσιους για να προβάλει ισχύ σε όλη την περιοχή και να απειλεί το Ισραήλ, το οποίο οι επαναστάτες είχαν ονομάσει το 1979 «Μικρό Σατανά» – «Μεγάλος Σατανάς» παρέμειναν οι ΗΠΑ.

Ο Χαμενεΐ, γράφει ο Guardian, ήταν επιφυλακτικός για την πυρηνική συμφωνία που διαπραγματεύτηκαν οι ιρανοί αξιωματούχοι με τις ΗΠΑ, αλλά δεν αντιτάχθηκε στην εφαρμογή της το 2015. Οι αναλυτές διαφωνούν για το αν προσπάθησε να περιορίσει ή να ενθαρρύνει τους σκληροπυρηνικούς του IRGC, που πιέζουν το Ιράν να αποκτήσει βόμβα.

Καταστολή εντός, τακτικισμοί εκτός

Διαδοχικά κύματα κοινωνικής αντίδρασης και μεταρρυθμιστικών προσπαθειών έχουν αντιμετωπιστεί με άγρια καταστολή, παράλληλα με τη συνεχιζόμενη σκληρή μεταχείριση γυναικών, ομοφυλόφιλων και θρησκευτικών μειονοτήτων. Αυτό, σε συνδυασμό με την επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών στη χώρα, έχει απογοητεύσει πολλούς πρώην υποστηρικτές του καθεστώτος και έχει διευρύνει την αναταραχή.

Στο εξωτερικό, ο Χαμενεΐ επέλεξε να επενδύσει σε μεγάλο βαθμό στον λεγόμενο άξονα αντίστασης· τη Χαμάς στη Γάζα, τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο, το κίνημα των Χούθι στην Υεμένη και μια ετερόκλητη ποικιλία ισλαμικών μαχητικών πολιτοφυλακών στη Συρία και στο Ιράκ. Φαινόταν για καιρό μια έξυπνη τακτική, αλλά κατέρρευσε υπό το βάρος των ισραηλινών επιθέσεων, ενώ η ιστορική συμμαχία του Ιράν με τη Δαμασκό τερματίστηκε με την πτώση του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Ασαντ, τον Δεκέμβριο.

Ο Χαμενεΐ ζει σε ένα συγκρότημα κατοικιών, με τη σύζυγο και τα παιδιά του, στην οδό Παλαιστίνης στην Τεχεράνη, και τονίζει με κάθε ευκαιρία τον ταπεινό τρόπο ζωής του. Κάποιοι αμφιβάλλουν, σημειώνει ο Guardian, για το αν ο ασκητισμός του είναι τόσο αυθεντικός όσο παρουσιάζεται, αλλά η φήμη του για μετριοφροσύνη, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τον επιδεικτικό πλούτο πολλών αξιωματούχων, έχει εκτρέψει μέρος της λαϊκής οργής.

Διατηρώντας την εξουσία για περισσότερες από τρεις δεκαετίες, ο Χαμενεΐ προσπάθησε να διαχειριστεί τις πιέσεις των αντικρουόμενων δυνάμεων στο Ιράν, να αποφύγει έναν άμεσο πόλεμο και να διατηρήσει ανέπαφη την κληρονομιά του Χομεϊνί.

Τώρα είναι άρρωστος και οι εικασίες για επικείμενη διαδοχή του είναι έντονες. Μια μακρά πορεία πλησιάζει στο τέλος της, με τη μεγαλύτερη πρόκληση που έχει αντιμετωπίσει μέχρι τώρα. Η πολύ ευαίσθητη και συχνά βάναυση διαδικασία εξισορρόπησης που επέβαλε, μάλλον σύντομα θα τελειώσει.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News