Περί τις έξι εβδομάδες μετά την αποφράδα μέρα που οι ρωσικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Ουκρανία, η Αναστασίγια Μπαϊντατσένκο απηύθυνε μια έκκληση, έχοντας ανάγκη από χρήματα, όχι, όμως, για όπλα ή είδη πρώτης ανάγκης για τους αμάχους της Ουκρανίας, αλλά για διαφημίσεις.

Ως διευθύνουσα σύμβουλος μιας ουκρανικής εταιρείας ψηφιακού μάρκετινγκ αντιλήφθηκε αμέσως ότι ο Βλαντίμιρ Πούτιν επρόκειτο να μετατρέψει και το ρωσικό Διαδίκτυο σε «φρούριο», γράφει σε άρθρο της στον Guardian η Τζεμάιμα Στάινφελντ, διευθύντρια του Index of Chensorship, μιας MKO που δίνει φωνή στους λογοκριμένους όλου του κόσμου. Οπότε η σαραντάχρονη Ουκρανέζα κατάστρωσε ένα σχέδιο αντιπερισπασμού, το απλούστερο δυνατό: άρχισε να αγοράζει διαφημιστικό χρόνο σε διάφορους ρωσικούς και λευκορωσικούς ιστοτόπους με σκοπό να τους μετατρέψει σε συνδέσμους ειδήσεων, ανεξάρτητων και αντικειμενικών, όσον αφορά τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της πατρίδας της. Κάποιες από τις διαφημίσεις ήταν ξεκάθαρες, κάποιες άλλες, όμως, ήταν «σκανδαλιστικές», εν δυνάμει παραπλανητικές, οπότε, στα μάτια των λογοκριτών του Κρεμλίνου.

Ο νόμος περί «ψευδών ειδήσεων»

«Αρχικά η Αναστασίγια Μπαϊντατσένκο στόχευσε τους συνήθεις ύποπτους – την Google, το YouTube, το Facebook και άλλους ιστοτόπους με υψηλή επισκεψιμότητα», εξηγεί η βρετανίδα ακτιβίστρια. Αλλά, μέρα με τη μέρα, η αποστολή της γινόταν πιο δύσκολη. Η θέσπιση, έπειτα από σχετική εντολή του Κρεμλίνου, του νόμου περί «ψευδών ειδήσεων», κατέστησε το ρωσικό Διαδίκτυο της χώρας «ακόμη πιο σκοτεινό», γεγονός που ανάγκασε την ουκρανή μάνατζερ να εισέλθει και αυτή στη σκοτεινή πλευρά του κυβερνοχώρου, «στον κόσμο του διαδικτυακού τζόγου και της πορνογραφίας», το φανατικό κοινό των οποίων είναι τεράστιο ενώ σε καμία περίπτωση δεν χαρακτηρίζεται από ηθικούς ενδοιασμούς.

«Εάν αποτύχαινε με όλους τους άλλους τρόπους, θα προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τον Πούτιν μέσω της πορνογραφίας». Σύντομα, ωστόσο, η Μπαϊντατσένκο αντιλήφθηκε πως δεν ήταν μόνη της, πως ανήκε σε ένα αναπάντεχα μεγάλο δίκτυο, μέσω του οποίου άρχισε να ρέει χρήμα, με τις διαφημίσεις των ακτιβιστών να «πλήττουν» εκατομμύρια ρώσους χρήστες του Διαδικτύου. «Η πληροφοριακή αντίσταση έχει αποτέλεσμα», λέει η ίδια, υποστηρίζοντας, μάλιστα, πως η εναντίωση πολλών ρωσίδων μητέρων στον πόλεμο του Πούτιν εν μέρει οφείλεται και στη δική της εκστρατεία πληροφόρησης διά του τζόγου και της πορνογραφίας.

Ψηφιακά κενά

Επειτα από περισσότερους από τέσσερις μήνες πολέμου, οι άνθρωποι αλλά και οι οργανισμοί που ακολουθούν το παράδειγμα της Μπαϊντατσένκο, επιδιώκοντας να εκμεταλλευτούν τα «ψηφιακά κενά» της Ρωσίας είναι πάμπολλοι. «Μόνον τον περασμένο μήνα χάκερ μετέτρεψαν την εφαρμογή του ειδησεογραφικού ραδιοφωνικού σταθμού Kommersant FM σε τζουκ μποξ ουκρανικών ύμνων και απηύθυναν έκκληση για τερματισμό του πολέμου στο smotrim.ru, τον κύριο ιστότοπο για πρόσβαση σε κρατικά τηλεοπτικά κανάλια και ραδιοφωνικούς σταθμούς», αναφέρει ενδεικτικά η Τζεμάιμα Στάινφελντ.

Ο Ρομπ Μπλάκι είναι ένας από τους συντονιστές της «Ελεύθερης Ρωσίας», μιας εκστρατείας ανεξάρτητης και αντικειμενικής πληροφόρησης των ρώσων πολιτών, μέσω διαφημίσεων στο Διαδίκτυο, για τον πόλεμο. Ο οποίος πόλεμος για τος Ουκρανούς μαίνεται όχι από τον περασμένο Φεβρουάριο αλλά από το 2014 και την υβριδική ρωσική εισβολή στο Ντονμπάς και την προσάρτηση της Κριμαίας. Χαριτολογώντας δήλωσε στον Guardian πως από τη σκοπιά του ρώσου προέδρου η όλη τους προσπάθεια αποτελεί μια «εγκληματική επιχείρηση ανεπιθύμητης αλληλογραφίας».

We’ve built a team of digital campaign experts, who can get around Russian government restrictions. We’ve already run some test advertising this weekend – showing people news from independent news websites.

— Rob Blackie (@robblackie_oo) February 28, 2022

«Αυτό που στην πραγματικότητα συντονίζει ο ίδιος και άλλοι άνθρωποι σε αυτόν τον χώρο είναι ένα σύγχρονο δίκτυο “σαμιζντάντ”. Το Samizdat, η ρωσική λέξη για το παράνομο υλικό, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ΕΣΣΔ, συμβάλλοντας στη διάδοση πληθώρας διαμαρτυριών, απαγορευμένων έργων και εγγράφων. Το μέσο ήταν η γραφομηχανή, τα χέρια των ανθρώπων, που πλέον έχει μετεξελιχθεί στο Διαδίκτυο και στο σύνολο των εργαλείων του, όπως τα εικονικά ιδιωτικά δίκτυα (VPN) και οι κρυπτογραφημένες εφαρμογές Telegram και Signal», συνοψίζει η επικεφαλής της Index of Censorship.

Ακόμη και το TikTok χρησιμοποιήθηκε πρόσφατα από τον υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ ειδησεογραφικό οργανισμό RFE/RL για την παρακολούθηση των κινήσεων των ρωσικών δυνάμεων καθώς κατευθύνονταν προς το μέτωπο. Ο RFE/RL ανέστειλε τη λειτουργία του στη Ρωσία λόγω των ισχυρών πιέσεων της αστυνομίας, κυρίως, αλλά και πολιτικών. Αλλά εξακολουθεί να συνεργάζεται με δημοσιογράφους στη χώρα και να δημοσιεύει σημαντικές ιστορίες, βρίσκοντας τρόπους να λαμβάνει και να παρέχει αξιόπιστες και πολύτιμες πληροφορίες.

Εφημερίδες σε… Α4

Το κύριο όπλο των αντιφρονούντων είναι το Διαδίκτυο, αλλά όχι το μοναδικό. Η ομάδα πίσω από την Zvezda, για παράδειγμα, μια ανεξάρτητη ψηφιακή έκδοση, αφότου οι ρωσικές αρχές μπλόκαραν τον ιστότοπό της στις αρχές Μαρτίου, άρχισε να εκδίδει μια εβδομαδιαία έκδοση στο κανάλι της στο Telegram σε μορφή Α4 που μπορεί εύκολα να εκτυπωθεί και να αφεθεί στον δρόμο για να την διαβάσουν οι περαστικοί. Ομως η πληροφοριακή αντίσταση δεν αφορά αποκλειστικά τη μετάδοση συγκλονιστικών ειδήσεων. Πριν από λίγους μήνες περί τους εκατό ρωσόφωνους λάτρεις της λογοτεχνίας λανσάρισαν το Kopilka Project, «ένα ψηφιακό αρχείο αντιπολεμικής ποίησης», με τη μορφή Googledoc στο οποίο όποιος το επιθυμεί μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση.

Σε ελεύθερη μετάφραση «Kopilka» σημαίνει «κουμπαράς» ενώ σύμφωνα με την Τζούλια Νεμβρόσκαγια, συντονίστρια του ιστοτόπου, αυτό που επιδιώκουν η ίδια και η ομάδα της είναι να «ρίξουν ένα χάλκινο νόμισμα μικρής αξίας σε έναν μεγαλύτερο κουμπαρά στο πλαίσιο της συλλογικής προσπάθεια να νικηθεί ο Πούτιν», μέσω της αποδόμησης του όποιου προπαγανδιστικού αφηγήματός του και της προστασίας της αντιπολεμικής ποίησης από τους λογοκριτές του Κρεμλίνου.

Υπάρχει Αντίσταση

Ως διευθύντρια του Index on Censorship, η Τζεμάιμα Στάινφελντ είναι απόλυτα εξοικειωμένη με τις κακές ειδήσεις. Ωστόσο περισσότερο εκτιμάει τις καλές ειδήσεις, οι οποίες, «ακόμη και εν μέσω αυτού του απαίσιου πολέμου υπάρχουν», ειδήσεις για διαμαρτυρίες κατά του πολέμου που συνεχίζονται στη Ρωσία, για δημοσιογράφους που εκφράζουν την εναντίωσή τους στην εισβολή στα βραδινά δελτία ειδήσεων, για χιλιάδες ανθρώπους που κατεβαίνουν στους δρόμους, για ατρόμητους ακτιβιστές του Διαδικτύου και μεγάλης κλίμακας ψηφιακές εκστρατείες ενημέρωσης της κοινής γνώμης.

Μπορεί το Κρεμλίνο να απαγορεύει σε δημοσιογράφους δυτικών ΜΜΕ να εισέλθουν στη Ρωσία, να πατάσσει τους αντιφρονούντες, να μπλοκάρει ανεξάρτητους ιστοτόπους, αλλά οι άνθρωποι εξακολουθούν να βρίσκουν τρόπους να μαθαίνουν την αλήθεια και να την μεταδίδουν.

«Oι αντιφρονούντες του σήμερα ρισκάρουν πολλά. Ο Πούτιν δεν είναι άνθρωπος για να του εναντιώνεσαι. Η τιμωρία του είναι γρήγορη και σκληρή και παρόλο που μπορεί να μην χειρίζεται μια τόσο καλά λαδωμένη μηχανή λογοκρισίας στο διαδίκτυο όπως χειρίζεται ο Σι Τζινπίνγκ στην Κίνα, βελτιώνεται. Αλλά μπορούμε να χαρούμε για μια στιγμή, βλέποντας ανθρώπους στη Ρωσία να επισκέπτονται πορνογραφικά sites μόνο και μόνο για μάθουν τη γυμνή αλήθεια για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Αν κάτι αξίζει να αποκαλείται “ειδική επιχείρηση”, είναι σίγουρα αυτό», καταλήγει η Τζεμάιμα Στάινφελντ.