Από την υπόθεση του Ρωμανού μέχρι την υπόθεση των πανεπιστημιακών καταλήψεων, γίνεται διαρκής επίκληση του αφηρημένου «δικαιώματος στην εκπαίδευση». Το δικαίωμα αυτό παρουσιάζεται ως οδοστρωτήρας που σαρώνει τα πάντα στο διάβα του, από την προστασία της δημόσιας περιουσίας, μέχρι την προστασία από πιθανά μελλοντικά εγκλήματα του εκπαιδευόμενου. Για πολλούς επίδοξους και νυν φοιτητές, η προσβολή του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος είναι σχεδόν ανίερη.

Δεν θέλω να φανώ ασεβής, αλλά νιώθω την ανάγκη να αποσαφηνίσω ότι κανένα δικαίωμα δεν είναι θεόσταλτο. Αντιθέτως, τα δικαιώματα είναι απόρροια της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης. Πιο συγκεκριμένα, δημιουργούνται όταν το φυσικό ατομικό αγαθό της ελευθερίας ενός ανθρώπου έρχεται σε σύγκρουση με την ελευθερία ενός άλλου. Αν ασκούσαμε όλοι τις ελευθερίες μας στο έπακρο, θα εισερχόμαστε στα χωράφια της ελευθερίας των άλλων. Είναι αδήριτη λοιπόν η ανάγκη της περιχαράκωσης των ελευθεριών μας μέσω της δημιουργίας υποχρεώσεων και δικαιωμάτων. Με λίγα λόγια, τα δικαιώματα είναι ανθρώπινες συμβατικές κατασκευές που δημιουργήσαμε ώστε να συμβιώσουμε στο πλαίσιο της κοινωνίας.

Θεμελιώδες και πρωταρχικό δικαίωμα είναι, για παράδειγμα, το δικαίωμα στη ζωή. Σε μία πρωτόγονη κοινωνία μπορούμε άνετα να φανταστούμε τους ανθρώπους να κάνουν μία συμφωνία να μην επιτίθενται ο ένας στον άλλο. Η συμφωνία αυτή δημιουργεί την υποχρέωση των ανθρώπων να σεβαστούν τις ζωές των άλλων και το συνακόλουθο δικαίωμα όλων να ζητήσουν τον σεβασμό της ζωής τους. Δικαιώματα και υποχρεώσεις είναι άλλωστε αλληλένδετες έννοιες. Με την πάροδο αιώνων και την αύξηση της πολυπλοκότητας των κοινωνιών, η κατασκευή των κανόνων και των συνακόλουθων υποχρεώσεων και δικαιωμάτων σταδιακά ανατίθεται σε ειδικούς ή εκπροσώπους. Τους κανόνες πια για την προστασία της ζωής προασπίζονται τα κοινοβούλια (για παράδειγμα με το Ελληνικό Σύνταγμα, άρθρο 5, παράγραφος 2) ή οι διεθνείς οργανισμοί (για παράδειγμα με την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, άρθρο 3).

Το δικαίωμα στην εκπαίδευση ίσως δεν είναι τόσο αυτονόητο όσο το δικαίωμα στη ζωή. Η προσπάθεια, βέβαια, των γονέων να σπουδάσουν και να διασφαλίσουν τα παιδιά τους είναι αρκετά διαδεδομένη. Η ρητή υποχρέωση όμως περιορίζεται στα πρώτα χρόνια της εκπαίδευσης. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται στο φημισμένο άρθρο 16 του Ελληνικού Συντάγματος που επιβάλλει υποχρεωτικό χαρακτήρα στην εκπαίδευση μόνο για τα πρώτα εννέα χρόνια, καθώς και στην Αμερικανική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων του Ανθρώπου (άρθρο 12), στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Κοινωνικά, Κοινωνικά και Πολιτισμικά Δικαιώματα (άρθρο 13) και στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (άρθρο 26), όπου επιβάλλεται υποχρεωτική εκπαίδευση μόνο σε πρωτοβάθμιο επίπεδο.

Παράλληλα φαίνεται ότι το δικαίωμα στην εκπαίδευση δεν είναι αυτόφωτο και ανεξάρτητο, αλλά συνδέεται άμεσα με τη βελτίωση της κοινωνίας. Στην Ελλάδα, το άρθρο 16 του Ελληνικού Συντάγματος αναφέρει ότι σκοπός της παιδείας είναι η ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων και η διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες. Αντίστοιχοι στόχοι διατυπώνονται στις προαναφερθείσες διεθνείς διακηρύξεις που αναφέρουν ως σκοπό της εκπαίδευσης την προαγωγή των αξιών της ανεκτικότητας, της κατανόησης, της αλληλεγγύης και της ειρήνης. Ενώ το δικαίωμα στη ζωή είναι σχεδόν αυταπόδεικτο, το δικαίωμα στην εκπαίδευση φαίνεται ότι υπηρετεί τη σκοπιμότητα να παράγει υπεύθυνους και παραγωγικούς πολίτες. Ειδικά μάλιστα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι απαιτήσεις αυξάνονται. Σε όλες τις διακηρύξεις υπάρχει η πρόβλεψη ότι η πρόσβαση θα δίνεται σε αξιοκρατική βάση.

Ούτε απαραίτητη ούτε καθολική είναι λοιπόν η πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το δικαίωμα αναγνωρίζεται μόνο στους άξιους να δεχτούν την εκπαίδευση και να τη θέσουν στην υπηρεσία αρχών και αξιών. Αποτελεί αναμφίβολα ερώτημα το αν κάποιος που κηρύττει το μίσος ή προβαίνει σε πράξεις μίσους έχει δικαίωμα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Είναι προφανώς γενικός ρόλος της εκπαίδευσης να του διδάξει τις ζητούμενες αξίες, αλλά, ειδικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ο ίδιος ο φοιτητής πρέπει να τηρεί κάποια ελάχιστα προαπαιτούμενα. Αν ο επίδοξος ή νυν φοιτητής είναι ακραίος, καταστρέφει τη δημόσια περιουσία, προάγει το μίσος, επιβάλλεται δια της βίας ή εμπνέει τη μισαλλοδοξία, δεν είναι άξιος να είναι φοιτητής. Οι αρμόδιες αρχές πρέπει να του στερήσουν αυτό το δικαίωμα.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη επίσης ότι τα γενικά δικαιώματα μας δίνουν κάποιες γενικές κατευθυντήριες γραμμές, αλλά και πάλι υπάρχουν εξαιρέσεις. Ακόμη και το δικαίωμα στη ζωή μπορεί να τεθεί σε δεύτερη μοίρα απέναντι στη διάσωση της αξιοπρέπειας (σκεφτείτε για παράδειγμα το ζήτημα της ευθανασίας) ή στην περίπτωση της διάσωσης της ζωής κάποιου άλλου (π.χ. περίπτωση αυτοάμυνας). Προφανώς και το δικαίωμα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση θα έχει τις δικές του εξαιρέσεις, ειδικά αν συγκρούεται σε ειδικές περιστάσεις με δικαιώματα που υπερτερούν, όπως το δικαίωμα στη ζωή.

Είναι τελικά σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ούτε καθολική, ούτε αυταπόδεικτη, ούτε θεόσταλτη είναι. Οι προϋποθέσεις με τη μορφή νόμων, κανονισμών ή απλών αποφάσεων είναι αντικείμενο κοινωνικής συμφωνίας μεταξύ πολιτών, πανεπιστημιακών αρχών και πολιτείας. Κανένας κρατούμενος ή πολίτης, επίδοξος ή νυν φοιτητής δεν έχει απόλυτο δικαίωμα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, παρά μόνο υπό προϋποθέσεις που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τις γενικές αρχές της αξιοκρατίας και της προσφοράς στην κοινωνία.

*Ο Αλέξης Αρβανίτης διδάσκει Ψυχολογία στο Οικονομικό Κολέγιο Αθηνών

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News