Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν πρωτοφανείς προκλήσεις για τη δημοκρατία τους, με τις αυταρχικές τάσεις του προέδρου τους να απειλούν θεσμούς και ελευθερίες. Μια νέα έρευνα εξετάζει πώς οι δημοκρατίες ανακάμπτουν από τέτοιες κρίσεις, αποκαλύπτοντας ότι μία τέτοια εξέλιξη είναι δυνατή, αλλά συχνά προσωρινή και δίνει μαθήματα για το μέλλον της Αμερικής.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ στέλνει ένοπλες δυνάμεις στους δρόμους δημοκρατικών πόλεων, προσπαθεί να τοποθετήσει φίλα προσκείμενους δισεκατομμυριούχους στα ΜΜΕ και επιχειρεί να φυλακίσει τους πολιτικούς του αντιπάλους. Το ερώτημα που τίθεται είναι θεμελιώδες: μπορεί μια δημοκρατία να συνέλθει από κάτι τέτοιο;

Πρόσφατα, δύο διαφορετικές ερευνητικές ομάδες προσπάθησαν να απαντήσουν ακριβώς σε αυτό. Παρότι κατέληξαν σε φαινομενικά αντίθετα συμπεράσματα, η ανάλυση των δεδομένων τους από το Vox δείχνει ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση, με συνέπειες τόσο ανησυχητικές όσο και ελπιδοφόρες για τις ΗΠΑ.

Και οι δύο έρευνες ασχολήθηκαν με τις λεγόμενες «δημοκρατικές επί τόπου στροφές (U-turn)», δηλαδή τις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες μια χώρα που έχει αρχίσει να γλιστρά προς τον αυταρχισμό, καταφέρνει να ανακάμψει δημοκρατικά.

Η πρώτη ομάδα, με επικεφαλής ερευνητές του ινστιτούτου V-Dem, της πιο αξιόπιστης βάσης δεδομένων για την κατάσταση της δημοκρατίας παγκοσμίως, κατέγραψε 102 περιπτώσεις από το 1900 στις οποίες συνέβη κάτι τέτοιο. Στο 90% αυτών των περιπτώσεων, η δημοκρατία όχι μόνο επανήλθε, αλλά βελτιώθηκε.

Το V-Dem βασίζεται σε αξιολογήσεις ειδικών από κάθε χώρα για παράγοντες όπως η ελευθερία του Τύπου, η αμεροληψία των εκλογών ή η ανεξαρτησία των θεσμών. Οι δείκτες αυτοί συνθέτουν μια συνολική «βαθμολογία δημοκρατίας» για κάθε κράτος.

Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα «U-turn» είναι η Πολωνία. Μετά το 2015, η συντηρητική κυβέρνηση του PiS ήλεγχε απόλυτα τα ΜΜΕ και αλλοίωνε τη Δικαιοσύνη. Ωστόσο, το 2023 οι αντιπολιτευόμενες δυνάμεις επικράτησαν στις εκλογές και προσπάθησαν να αποκαταστήσουν τους θεσμούς. Η πορεία της Πολωνίας στη βάση δεδομένων V-Dem σχηματίζει το τυπικό «U»: πτώση και, στη συνέχεια, ανάκαμψη. Ωστόσο, η χώρα δεν έχει ακόμη φτάσει στα προ του PiS επίπεδα δημοκρατίας και η αντοχή αυτής της ανάκαμψης παραμένει αμφίβολη.

Η απαισιόδοξη άποψη: Η ανάκαμψη συχνά δεν διαρκεί

Η δεύτερη ομάδα, αποτελούμενη από τους Νικ Τσίζμαν, Τζένιφερ Σιρ και Ματίας Μπιάνκι, χρησιμοποίησε επίσης δεδομένα από το V-Dem, αλλά επικεντρώθηκε στις πιο πρόσφατες δεκαετίες (μετά το 1994). Από τις 102 συνολικές περιπτώσεις που εξέτασε, εντόπισε 21 σχετικές με τη σύγχρονη εποχή και μελέτησε αν οι χώρες αυτές διατήρησαν τα δημοκρατικά τους κεκτημένα.

Τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά: 19 από τις 21 χώρες παρουσίασαν νέα υποχώρηση μέσα σε πέντε χρόνια από την ανάκαμψη. Ακόμα και οι δύο εξαιρέσεις, το Μαλάουι και το Μάλι, δεν είχαν μακροχρόνια επιτυχία· και οι δύο χώρες επανήλθαν σε μη δημοκρατικά καθεστώτα λίγα χρόνια αργότερα.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι περισσότερες «αναγεννήσεις» της δημοκρατίας αποδείχθηκαν προσωρινές, γράφει το Vox. Το μοτίβο που παρατηρείται είναι ένα εκκρεμές ανάμεσα σε περιορισμένο αυταρχισμό και ατελή δημοκρατία, χωρίς ποτέ να παγιώνεται πλήρως η μία ή η άλλη κατάσταση.

Οι δύο πλευρές του φαινομένου

Παρότι οι δύο ομάδες φαίνονται να διαφωνούν, στην ουσία περιγράφουν διαφορετικές πλευρές του ίδιου φαινομένου. Η πρώτη καταγράφει ότι οι δημοκρατίες έχουν τη δύναμη να ανακάμπτουν, ενώ η δεύτερη δείχνει ότι αυτή η ανάκαμψη συχνά δεν διαρκεί.

Και οι δύο, πάντως, παραδέχονται ότι η σημερινή μορφή αυταρχισμού είναι πολύ πιο ύπουλη από εκείνη του παρελθόντος. Στο παρελθόν, οι δημοκρατίες κατέρρεαν με πραξικοπήματα ή επαναστάσεις. Σήμερα, παρατηρείται μια «δημοκρατική ολίσθηση»· κυβερνήσεις που εκλέγονται κανονικά, αλλά σταδιακά μεταβάλλουν τους θεσμούς προς όφελός τους: ελέγχουν τα ΜΜΕ, χειραγωγούν τη Δικαιοσύνη, αλλάζουν τους εκλογικούς κανόνες.

Αυτό συνέβη στην Ουγγαρία του Ορμπαν και στην Πολωνία του PiS και, κατά πολλούς, είναι η τακτική που επιχειρείται και στις ΗΠΑ υπό τον Ντόναλντ Τραμπ.

Επειδή αυτή η υπονόμευση γίνεται μέσα από τους θεσμούς, υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες αντίστασης από τη Δικαιοσύνη, τα κοινοβούλια ή τις εκλογές. Ετσι εξηγείται γιατί τα «δημοκρατικά U-turns» είναι συχνότερα μετά το 1994 (73% των περιπτώσεων) σε σχέση με το παρελθόν.

Ωστόσο, η επιμονή της αυταρχικής απειλής παραμένει. Οι εκλεγμένοι αυταρχικοί ηγέτες εκπροσωπούν υπαρκτά κοινωνικά ρεύματα και δεν μπορούν απλώς να «εξαφανιστούν». Ακόμη κι αν ηττηθούν, οι οπαδοί τους μπορούν να επανέλθουν στην εξουσία, αναπαράγοντας τον κύκλο.

Το συμπέρασμα, σημειώνει το Vox, είναι ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες συχνά επιβιώνουν των κρίσεων, αλλά παραμένουν ευάλωτες σε επαναλαμβανόμενες επιθέσεις.

Το 2013, ο πολιτικός επιστήμονας Νταν Σλέιτερ χρησιμοποίησε τον όρο «democratic careening», δηλαδή «δημοκρατική ταλάντωση». Οι χώρες που βιώνουν αυτό το φαινόμενο δεν καταρρέουν εντελώς, αλλά ταλαντεύονται διαρκώς ανάμεσα στη δημοκρατία και τον αυταρχισμό, χωρίς σταθερότητα.

Η δημοκρατία μπορεί να «γείρει» προσωρινά προς τον αυταρχισμό, αλλά όχι να εξαφανιστεί. Οι δύο νέες μελέτες δείχνουν ότι αυτό το μοντέλο γίνεται όλο και πιο συνηθισμένο στον 21ο αιώνα και οι ΗΠΑ δεν φαίνεται να αποτελούν εξαίρεση.

Τι σημαίνει αυτό για τις ΗΠΑ

Παρότι ο Ντόναλντ Τραμπ φαίνεται να ακολουθεί ένα συνεκτικό σχέδιο αποδυνάμωσης της αμερικανικής δημοκρατίας, υπάρχουν ισχυρά θεσμικά εμπόδια: η ομοσπονδιακή δομή, ο ανεξάρτητος Τύπος, τα δικαστήρια και η βαθιά πολιτική πολυφωνία.

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι πολλές χώρες με λιγότερη θεσμική προστασία έχουν αντέξει σε παρόμοιες αυταρχικές τάσεις, γεγονός που επιτρέπει κάποια αισιοδοξία για τις ΗΠΑ. Οπως είπε ο Τσίζμαν στο Vox, «η Αμερική δεν έχει περάσει το σημείο χωρίς επιστροφή».

Ωστόσο, ακόμη κι αν υπάρξει «U-turn» μετά τον Τραμπ, η χώρα δεν θα έχει σωθεί οριστικά. Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες που οδήγησαν στην άνοδό του -η πόλωση, η ανισότητα, η απαξίωση των θεσμών- θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Κάθε χαρισματικός και αδίστακτος πολιτικός θα μπορούσε να τις εκμεταλλευτεί ξανά.

Οπως σημειώνει η ερευνήτρια Μαρίνα Νορντ, «υπάρχει λόγος που ο Τραμπ ανέβηκε στην εξουσία και που κέρδισε τις εκλογές. Αν δεν αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αιτίες, η δημοκρατία θα παραμένει σε κίνδυνο».

Τα δεδομένα δείχνουν πως οι σύγχρονες δημοκρατίες έχουν ανθεκτικότητα και μπορούν να ανακάμπτουν από κρίσεις τύπου Τραμπ. Ομως αυτή η ανθεκτικότητα είναι εύθραυστη. Οι ΗΠΑ ίσως ανακάμψουν θεσμικά, αλλά η πολιτική τους κουλτούρα θα παραμείνει πολωμένη και ευάλωτη.

Η ιστορία των «δημοκρατικών U-turns» προσφέρει μια διπλή προειδοποίηση: η δημοκρατία μπορεί να επιβιώσει, αλλά ποτέ δεν είναι δεδομένη. Για να παραμείνει ζωντανή, χρειάζεται όχι μόνο θεσμούς, αλλά και κοινωνίες πρόθυμες να τη στηρίξουν κάθε φορά που απειλείται.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News