Οι πόλεις είναι παλίμψηστα, διαδοχικά στρώματα Ιστορίας, που το ένα σκεπάζει το άλλο κρύβοντας τα τραύματα, τις πληγές, τις ελπίδες και τις υποσχέσεις των κατοίκων τους. Η Θεσσαλονίκη δεν θα μπορούσε να αποφύγει τον κανόνα αυτόν, καθώς ισοδυναμεί με 23 αιώνες αδιάλειπτης ιστορικής διαδρομής διαμορφωμένης από τη γεωγραφία (αυτό το περίφημο πέρασμα των πολιτισμών), τα ιστορικά ρεύματα, τις κατακτήσεις, τις στιγμές θριάμβου και καταστροφών. Διαμορφωμένη όμως, κυρίως, από την είσοδο στη Βόρεια Ελλάδα του προσφυγικού στοιχείου, μετά το 1922, που ήρθε για να αλλάξει μια για πάντα τον ελληνικό 20ό αιώνα.

Χρειάζεται, λοιπόν, πάντοτε ένας παρατηρητής με γνώση της Ιστορίας και με ευρηματικότητα για να την καταγράψει, να αναζητήσει τα αρχεία και τα ντοκουμέντα, να στοιχειοθετήσει τελικά το «ζωντανό σώμα» της πόλης, που βασίζεται αναπόφευκτα σε όσα έφυγαν ή χάθηκαν. Ο νεότερος οδηγός «Η Θεσσαλονίκη του 20ού αιώνα», στη σειρά των ιστορικών και περιηγητικών οδηγών του εκδοτικού οίκου Επίκεντρο, αποδεικνύει ότι ο δημοσιογράφος και ερευνητής Χρίστος Ζαφείρης προσφέρει την καλύτερη υπηρεσία διασώζοντας αναμνήσεις, τεκμήρια, φωτογραφίες και άγνωστες όψεις της μεγαλούπολης (το thessmemory.gr είναι δικό του δημιούργημα και μιλάει από μόνο του για όποιον θέλει να περιηγηθεί).

«Η ουσιαστική μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης από ανατολίτικη σε σύγχρονη πόλη οφείλεται στην τεράστια πυρκαγιά του 1917, που κατέστρεψε το ιστορικό κέντρο της» γράφει στο προλογικό σημείωμα, δίνοντας τον τόνο ότι σημασία πάντα έχει να επιλέγεις την κατάλληλη ψηφίδα για να αποδώσεις το «πνεύμα του τόπου». Και παρακάτω: «Η πολεοδομική εικόνα του Μεσοπολέμου αλλοιώθηκε μεταπολεμικά με την πυκνή ανοικοδόμηση και την καταστροφή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της περιόδου. Η αύξηση εσωτερικών μεταναστών, που σημειώθηκε στην εικοσαετία 1950-1970, αύξησε τον πληθυσμό του πολεοδομικού συγκροτήματος κατά 47%, χωρίς βέβαια να έχει προβλεφθεί η ανάλογη αστική υποδομή».

Για να αποκαλυφθεί αυτή η διαχρονική εξέλιξη, ο συγγραφέας έχει οργανώσει τα κεφάλαια έτσι ώστε ο αναγνώστης –ύστερα από ένα κατατοπιστικό χρονολόγιο– να διαβάσει για το οθωμανικό λυκόφως της πόλης (1900-1912), για την «έκρυθμη δεκαετία» (1912-1922), για τον Μεσοπόλεμο, για τη δεκαετία του 1940, για τις πολιτικές δολοφονίες, για τη μετεμφυλιακή δεκαετία, για τη Θεσσαλονίκη της Μεταπολίτευσης, για τις τέχνες και τη λογοτεχνία, για την αθλητική ιστορία, για τα ιστορικά νεκροταφεία και τους «χαμένους παραδείσους» της πόλης. Από αυτά επιλέγουμε ορισμένα «στιγμιότυπα» που αποδίδουν το ύφος της έκδοσης.

Ελληνική σημαία σε τουρκικό ιστό

Ηδη από τα μεσάνυχτα της 26ης Οκτωβρίου 1912 εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη τα πρώτα τμήματα των ελλήνων πολεμιστών, καθώς η πόλη παραδινόταν άνευ όρων από τον οθωμανό στρατηγό –και φιλέλληνα, καθώς είχε σπουδάσει στα Ιωάννινα– Χασάν Ταχσίν Πασά. Ο αξιωματικός Αλέξανδρος Ζάννας, μάλιστα, ύψωσε την ελληνική σημαία στον Λευκό Πύργο σε ένδειξη νίκης. Ο σιδερένιος ιστός προερχόταν από το τουρκικό πολεμικό πλοίο «Φετχί Μπουλέντ», που είχε βυθίσει πριν από λίγες ημέρες (18.10.1912) με τορπιλοβόλο κοντά στο λιμάνι ο υποπλοίαρχος Νικόλαος Βότσης.

Η Ζαν ντ’ Αρκ στους Αμπελοκήπους

Στο τεράστιο κοιμητήριο Ζέιτενλικ, στη συμβολή Αμπελοκήπων, Σταυρούπολης και Νεάπολης, βρίσκονται οι τάφοι 20.500 στρατιωτών της Αντάντ που πολέμησαν στο Μακεδονικό Μέτωπο. Στα πέντε εθνικά μπλοκ είναι θαμμένοι 8.310 Γάλλοι, 1.600 Βρετανοί, 3.000 Ιταλοί, 7.500 Σέρβοι και 400 Ρώσοι. Στο γαλλικό νεκροταφείο δεσπόζει ένας μικρός ναός νεογοτθικού ρυθμού με τρούλο, κτισμένος με κόκκινα τούβλα. Είναι αφιέρωμα της τοπικής γαλλικής κοινότητας και σχεδιάστηκε από τους σημαντικούς αρχιτέκτονες Ζοζέφ Πλεμπέρ και Ελί Μοδιάνο. Στον τρούλο σώζονται τοιχογραφίες με εικόνες της Θεσσαλονίκης από την εποχή του πολέμου, αγγέλους και πολεμιστές αγίους της Γαλλίας. Ανάμεσά τους η θρυλική πολέμαρχος κατά των Αγγλων Ιωάννα της Λωραίνης (15ος αιώνας), η οποία αγιοποιήθηκε από την Καθολική Εκκλησία.

Ο πρώτος ραδιοσταθμός της Ελλάδας

Η Διεθνής Εκθεση Θεσσαλονίκης ήταν όραμα του βουλευτή Νικολάου Γερμανού (1860-1935), επικεφαλής ομάδας πολιτικών και επιχειρηματιών, και οργανώθηκε πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1926 στο γήπεδο ασκήσεων του Γ’ Σώματος Στρατού, στο Πεδίο του Αρεως. Στη ΔΕΘ λειτούργησε το 1927 ο πρώτος ραδιοσταθμός της χώρας και των Βαλκανίων, το Ράδιο Τσιγγιρίδη, ενώ το 1960 εξέπεμψε από τις εγκαταστάσεις της στην Εγνατία ο πρώτος τηλεοπτικός σταθμός της χώρας. Το γραφείο του πρωτοπόρου Χ. Τσιγγιρίδη (1877-1947) και αντικείμενα από τον ραδιοσταθμό παρουσιάζονται σήμερα στο Μουσείο Ραδιοφωνίας Θεσσαλονίκης που φέρει το όνομά του.

Η πρώτη πολιτική δολοφονία

Θεσσαλονίκη σημαίνει, εκτός άλλων, τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963, του βασιλιά Γεώργιου Α’ το 1913, του Γιάννη Ζέβγου του ΚΚΕ το 1947, του Τζορτζ Πολκ την επόμενη χρονιά κ.ά. Η πρώτη, ωστόσο, πολιτική δολοφονία ήταν εκείνη του έλληνα διπλωμάτη Θεόδωρου Ασκητή, διερμηνέα του Ελληνικού Προξενείου στην οθωμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη. Ο Ασκητής έπεσε νεκρός τη νύχτα της 6ης Μαρτίου 1908 επιστρέφοντας στο γραφείο του (το σημερινό Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα) από πυρά βουλγάρων πρακτόρων που καραδοκούσαν σε ταβέρνα στην οδό Αγίας Σοφίας. Σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες, δύο άτομα που μιλούσαν βουλγαρικά τον πυροβόλησαν με περίστροφο δύο φορές στην πλάτη και στην κοιλιακή χώρα και εξαφανίστηκαν.

Ο Κασπάροφ παίζει σκάκι

Μεταξύ 12 και 30 Νοεμβρίου 1988 πραγματοποιήθηκε στην πόλη η 28η Ολυμπιάδα Σκακιού, με τη συμμετοχή διάσημων σκακιστών. Τα τρία μεγάλα μετάλλια (χρυσό, αργυρό, χάλκινο) κέρδισαν κατά σειρά οι ομάδες ανδρών της Σοβιετικής Ενωσης, της Αγγλίας και της Ολλανδίας, και οι ομάδες γυναικών της Ουγγαρίας, της Σ. Ενωσης και της Γιουγκοσλαβίας. Στη μεγάλη διοργάνωση, σε συνεργασία της Διεθνούς Σκακιστικής Ομοσπονδίας (FIDE) με τον Δήμο Θεσσαλονίκης, συμμετείχαν και βραβεύτηκαν οι διάσημοι σοβιετικοί παγκόσμιοι πρωταθλητές Γκάρι Κασπάροφ, Μπόρις Σπάσκι και Βίκτορ Κορτσνόι.

Ο κολυμβητής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

Το αθλητικό σωματείο του Ηρακλή ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1908. Ενα από τα πιο διάσημα μέλη του ήταν ο Γεώργιος Ιβάνωφ, ο οποίος εκτελέστηκε από τους Γερμανούς για την αντιστασιακή δράση του στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Ο Ιβάνωφ υπήρξε αθλητής του συλλόγου στο ποδόσφαιρο και στο πόλο, αλλά ιδιαίτερα στην κολύμβηση, όπου διακρίθηκε σε τοπικούς και πανελλήνιους αγώνες. Προς τιμήν του στήθηκε ο ορειχάλκινος ανδριάντας του στην περιοχή της Ξηροκρήνης και, φυσικά, δόθηκε το όνομά του στο κλειστό γήπεδο του «Ηρακλή».

Τα καραβάκια του Θερμαϊκού

Η ακτοπλοΐα στη Θεσσαλονίκη αποτελούσε παράδοση ήδη από το 1907. Συνεχίστηκε στον Μεσοπόλεμο και άκμασε στις δύο μεταπολεμικές δεκαετίες, έως την εξαφάνισή της στη δεκαετία του 1970. Τα ατμοκίνητα πλοία ξεκίνησαν την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, με πρώτο την Κασσάνδρα, που έβγαινε και στη Χαλκιδική. Από τα πρώτα καραβάκια που έκαναν συχνά δρομολόγια ως την απέναντι ακτή του Θερμαϊκού ήταν η Θράκη, ο Άρης, η Χελιδόνα και ο Αετός, εξυπηρετώντας κυρίως τους πρόσφυγες από την Περαία, το Μπαξέ Τσιφλίκι και την Αγία Τριάδα. Δύο επιβατικά, η Αγία Βαρβάρα και ο Ποσειδών, εκτελούσαν τη δεκαετία του 1930 δρομολόγια και τον χειμώνα. Την ίδια περίοδο προστέθηκαν και άλλα πιο σύγχρονα πλοία: Τρίγλια, Θάλεια, Λευκή, Ελλάς, Προποντίς και Δελφίνι. Περίοδος ακμής της παράκτιας συγκοινωνίας θεωρείται η δεκαετία του 1960. Τα δημοφιλή καράβια ήταν περίπου 20, ενώ το τελευταίο αποσύρθηκε το 1971. Ηταν το Θεσσαλονίκη ΙΙ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News