Η βεντέτα ήταν γνωστή επί πολλές δεκαετίες ως αναπόσπαστο τμήμα των ορεινών κοινοτήτων και όχι μόνο. Βασισμένη στις αρχαϊκές δομές της αυτοδικίας και της εκδίκησης, έφτασε να γίνει έως και «φολκλορική» επίδειξη της ίδιας της κρητικής ψυχής.

Ακριβώς επειδή υπήρχε ανάμεσά μας και ποτέ δεν έφυγε από την επικαιρότητα, συγγραφείς, ερευνητές και ανθρωπολόγοι έχουν περάσει από νωρίς στη βιβλιογραφία τους τη μελέτη της βεντέτας. Ακολουθούν ορισμένα δείγματα από διαφορετικές κατηγορίες που ξεκινούν από την επιτόπια έρευνα και φτάνουν στη μυθοπλασία.

Μια μελέτη στην ορεινή Κρήτη

Από τις περιεκτικότερες μελέτες για τις ιστορικές και κοινωνικές ρίζες της βεντέτας είναι το έργο του Αρη Tσαντηρόπουλου «Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή κεντρική Κρήτη» (εκδ. Πλέθρον, 2004).  Στις ορεινές κοινότητες της Κρήτης, ο συγγραφέας εστιάζει στα πεδία της οικονομίας, της πολιτικής, της συγγένειας και της οικογένειας ώστε να βγάλει συνολικά συμπεράσματα για το φαινόμενο που στοιχειώνει και τρομάζει.

«Bασιζόμενος σε πλήθος στοιχείων που προέρχονται από έναν συνδυασμό γραπτών πηγών, επιτόπιας έρευνας και συμμετοχικής παρατήρησης, ισχυρίζεται και τεκμηριώνει ότι το φαινόμενο της βεντέτας δεν είναι μεμονωμένο… αλλά διατρέχει ολόκληρη την κοινωνία, η οποία το παράγει και το αναπαράγει». Oι όροι της βεντέτας μπορεί να διαφοροποιούνται και να μετασχηματίζονται στο χρόνο, όμως πάντα διατηρείται ένας βασικός πυρήνας, ο οποίος της επιτρέπει να αναβιώνει, όταν το επιβάλλουν οι συγκυρίες ή οι περιστάσεις. H βεντέτα δεν αποτελεί απλώς ένα συγκυριακό γεγονός· περισσότερο συνιστά έναν τρόπο σκέψης και ύπαρξης αυτών των κοινωνιών…».

Εγκλήματα του 20ού αιώνα

Ο «νόμος του αίματος» και ο σασμός στην Κρήτη, ο γδικιωμός και οι «ξεβγαλτήδες» στη Μάνη. Και τα παραδείγματα της Κύπρου, της Ιταλίας, της Αλβανίας, της Σερβίας, της Ισπανίας και της Κορδικής. Ο έμπειρος δημοσιογράφος του αστυνομικού ρεπορτάζ Πάνος Σόμπολος συγκέντρωσε εγκλήματα βεντέτας που απασχόλησαν την ελληνική επικαιρότητα από το 1920 έως το τέλος του 20ού αιώνα.

Ξεκινάει το βιβλίο του «Βεντέτες» (εκδ. Πατάκη, 2024) από τα… Βορίζια της δεκαετίας του 1950:

«Σε αυτό το χωριό, στη δεκαετία του 1950, συνέβη μια φοβερή τραγωδία που είχε ως αποτέλεσμα να βρουν τραγικό θάνατο έξι κάτοικοι και να τραυματιστούν άλλοι δεκατέσσερις συγχωριανοί τους, οι περισσότεροι από τους οποίους ακρωτηριάστηκαν κι έμειναν ανάπηροι και ταλαιπωρούνταν σ’ όλη τη ζωή τους!

Χαρακτηριστικό και εντυπωσιακό, συνάμα, αυτής της φοβερής βεντέτας είναι το γεγονός ότι όλα αυτά διαδραματίστηκαν σε χρονικό διάστημα μόλις δύο ωρών! Οι δράστες χρησιμοποίησαν όλων των ειδών τα όπλα, όπως μαχαίρια, πιστόλια, αλλά και μια χειροβομβίδα, που διαμέλισε κάποια από τα θύματα. Ηταν βεντέτα για ασήμαντη αφορμή! Αιτία; Μια δασική παράβαση κοπής δέντρων. Ωστόσο συζητιούνται και διάφορες άλλες εκδοχές…

Η υπόθεση είχε συγκλονίσει όχι μόνο την Κρήτη, αλλά και όλη την Ελλάδα· τα μέσα ενημέρωσης της εποχής ασχολήθηκαν με αυτή για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ο τρόμος και η αγωνία κυριάρχησαν για καιρό στην περιοχή και η τότε χωροφυλακή είχε τεθεί σε επιφυλακή στις γύρω περιοχές με ενισχυμένες δυνάμεις, για να σταματήσει τη βεντέτα και το εκδικητικό μένος των συγγενών των θυμάτων».

Το μυθιστόρημα της Ιωάννας Καρυστιάνη

Στο «Κουστούμι στο χώμα» (εκδ. Καστανιώτη, 2000) πρωταγωνιστεί ο Κυριάκος Ρουσιάς. Πηγαίνει στην Αμερική στα δεκαπέντε του. Στα 43 του μένει στο Γκαίηθερσμπεργκ και δουλεύει στο Φρέντερικ, ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας. Δεν πολυμιλάει για το σόι του ούτε για τα παλιά. Το καλοκαίρι του 1998, ωστόσο, επιστρέφει απροειδοποίητα στο χωριό του για πρώτη φορά.

Και πέφτει πάνω στον άλλο Κυριάκο Ρουσιά, τον ξάδελφό του, με τον οποίο δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετικός. Ο εξ Αμερικής Κυριάκος είναι μορφωμένος, πολιτισμένος και εκλεπτυσμένος, ένας μάλλον φιλήσυχος άνθρωπος. Ο ξάδερφός του είναι βοσκός, αμόρφωτος, άξεστος σε τρόπους, που τον βαραίνει η δολοφονία του Μύρωνα Ρουσιά, πατέρα του πρώτου Κυριάκου. Στις τρεις εβδομάδες που θα μείνει στην Κρήτη ο ήρωας θα μάθει ότι και ο πατέρας του υπήρξε στυγερός δολοφόνος και θα ανακαλύψει λεπτομέρειες που αγνοούσε έως τότε για το θέμα της δολοφονίας.

Με το βλέμμα ενός νομικού

Το «Λόγω τιμής» (εκδ. Μελάνι) του ποινικολόγου Νίκου Ξυριτάκη είναι μια ιστορία οικογενειακών διαφορών και αντιθέσεων, που διαβάζεται σαν μυθιστόρημα με πρωταγωνιστές, μονομαχίες και θύματα στην Κρήτη.

Ο συγγραφέας μελετά τις περιπτώσεις με επιτόπια παρατήρηση και συνεντεύξεις υποδεικνύοντας τελικά ότι η βεντέτα μπορεί να εξηγηθεί ως ο απόηχος ενός μακρινού παρελθόντος και ως επιβίωση ενός αρχαϊκού τρόπου απονομής δικαιοσύνης. Ως δικηγόρος σε πολλές δίκες στην Κρήτη, γνωρίζει το αντικείμενο, ενώ και αυτός περιγράφει τις απαρχές της βεντέτας των Βοριζίων, το 1955, αλλά και πολλές ακόμα ιστορίες κρητικής βεντέτας.

Ο βρετανός ανθρωπολόγος που αγάπησε την Ελλάδα

Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρτσφελντ (Πανεπιστήμιο Κέμπριτζ και Χάρβαρντ) είναι μια κατηγορία από μόνος του. Στα έργα του έχει ασχοληθεί, εκτός άλλων, με την πολιτισμική μνήμη και τη λαογραφία της Ελλάδας.

Η βεντέτα, ισχυρίζεται στην «Ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη: κριτική εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης», εκδ. Αλεξάνδρεια), δεν είναι απλώς κοινωνική πρακτική, αλλά συμβολική πράξη που αναπαράγει την ίδια τη δομή της κοινότητας. Δηλαδή, μέσα από τη βεντέτα αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαπραγματεύονται την τιμή, τη συγγένεια και τη συλλογική ταυτότητα μέσω της βίας.

Ο Χέρτσφελντ, με βάση την εθνογραφική έρευνά του στην Κρήτη, ανέδειξε τη βεντέτα ως ένα πολιτισμικό σύστημα που συνδέει την τοπική ταυτότητα, την ανδρεία και τη μνήμη. Για τους Κρητικούς, η τιμή και η ανδρεία αποτελούν συμπληρωματικές αξίες.

Στο έργο του «Η ποιητική του ανδρισμού» (εκδ. Αλεξάνδρεια) περιγράφει ότι οι Κρητικοί ή οι Μανιάτες δεν αποκτούν κύρος μόνο με την πράξη της εκδίκησης, αλλά και με τον τρόπο που η πράξη αυτή γίνεται αφήγηση, αναπαράγεται ή τραγουδιέται. Επίσης, η εκδίκηση έχει και πολιτική αξία: είναι ένας τρόπος να δηλωθεί η αυτονομία της τοπικής κοινότητας έναντι της κρατικής εξουσίας.

Το αληθινό φονικό του «Σασμού»

«Οταν το 1987 έφτασα στην Κρήτη με μια βαλίτσα στο χέρι, μόλις είκοσι χρόνων, δεν είχα την ικανότητα να σκεφτώ πόση δύναμη θα ασκούσε μέσα μου αυτός ο τόπος» γράφει στον πρόλογο του «Σασμού» (εκδ. Μίνωας, 2019) ο Σπύρος Πετρουλάκης, που είδε το πετυχημένο μυθιστόρημά του να γίνεται πετυχημένο σίριαλ στην τηλεόραση.

«Ενας τόπος λουσμένος από αλλιώτικο φως, αλλιώτικη αλμύρα και αγριάδα, που δεν την έβαζε ο νους. Αψάδα της φωτιάς και απαλότητα του μεταξιού μπερδεύονταν μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα μοναδικό χαρμάνι… Χάδι και μαχαίρι, μαντινάδα και μοιρολόι, γέννηση και φονικό. Από το ίδιο χέρι, από το ίδιο στόμα, από το ίδιο σώμα οι αντιθέσεις, που θα ξάφνιαζαν έναν μη μύστη».

Ο ίδιος περιγράφει και την εικόνα που γέννησε ουσιαστικά το βιβλίο του: «Μέσα σε όλες αυτές τις μαγικές αντιθέσεις που κουβαλάω υπάρχουν δυο ρωγμές· δυο σφαίρες που έσκισαν το κορμί ενός συνανθρώπου μου. Φονικό το οποίο αντίκρισα με τα ίδια μου τα μάτια. Αυτός, μπροστά στη γυναίκα και τα παιδιά του, να πέφτει νεκρός μέσα στον φόβο και τον τρόμο. Εμεινα ακίνητος να κοιτώ την τραγωδία, νικημένος από ένα πελώριο “γιατί”. «Βεντέτα, αλλιώς: οικογενειακά» έμαθα την ίδια μέρα το βράδυ. Η βεντέτα συνεχίζεται… Πώς τελειώνει αυτή η κατάρα; ρώτησα. Πρέπει να γίνει σασμός ήταν η απάντηση. Σασμός: η λέξη εύκολα βγαίνει από το στόμα, μα δύσκολα επιτυγχάνεται στην πραγματικότητα. Οι ισορροπίες είναι τόσο λεπτές, που τις περισσότερες φορές οι κλωστές σπάνε, γκρεμίζοντας όσους επιχειρούν αυτή τη δύσκολη ακροβασία».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News