Πρόκειται για αθώες καθημερινές κινήσεις – όπως όταν φοράμε το αδιάβροχό μας, αγοράζουμε καφέ στον δρόμο σε χάρτινο ποτήρι, ανοίγουμε τη συσκευασία για να φάμε το έτοιμο φαγητό που παραγγείλαμε στο γραφείο. Ομως κατά τη διάρκεια των τυπικών αυτών διαδικασιών δεν συμβαίνει μόνο το προφανές (αποφεύγουμε τη βροχή, απολαμβάνουμε τον καπουτσίνο μας κ.ο.κ.), αλλά λαμβάνει χώρα και μια άλλη… αόρατη αλληλεπίδραση. Το σώμα μας απορροφά τις συνθετικές χημικές ενώσεις που περιέχονται στα αντικείμενα αυτά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υγεία μας.

Ας ξεκινήσουμε, όμως, αυτή τη χημική και συνάμα τοξική για τον άνθρωπο ιστορία από την αρχή. Οι υπερφθοροαλκυλιωμένες ενώσεις, γνωστές ως PFAS, αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1930 σε Γερμανία και ΗΠΑ, έγιναν εντούτοις  ευρέως εμπορικά διαθέσιμες τη δεκαετία του 1950. Η αμερικανική εταιρεία DuPont χρησιμοποίησε το PFOA (υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ) για να δημιουργήσει το τεφλόν, το οποίο έγινε ανάρπαστο για την ιδιότητά του να μην κολλάει σε άλλες επιφάνειες, κάτι που το κατέστησε ιδανικό για σκεύη μαγειρέματος (όπως τηγάνια και ταψιά).

Ομως η χημική δομή τους, που καθιστά σχεδόν αδύνατη τη διάσπασή τους, είναι και η αιτία που τα PFAS παραμένουν στο περιβάλλον για εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες χρόνια, κερδίζοντας έτσι επάξια το παρατσούκλι «παντοτινά χημικά» (forever chemicals). Μοιραία τα PFAS είναι πλέον παντού: στο έδαφος, στον αέρα, στο πόσιμο νερό, στο νερό της βροχής, ακόμη και στο αίμα σχεδόν κάθε ανθρώπου στη Γη.

Ενα καλό και ένα κακό νέο

Tο καλό νέο είναι ότι η χρήση των πιο επικίνδυνων χημικών ουσιών –δηλαδή των PFAS, PFOA και PFOS– έχει καταργηθεί ή έχει περιοριστεί σημαντικά, τόσο στις ΗΠΑ όσο στην Ευρώπη, αλλά και σε άλλες χώρες, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Αφορμή στάθηκαν τα επιστημονικά δεδομένα που συνέδεαν αυτές τις ενώσεις με διάφορους τύπου καρκίνου, καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος, θυρεοειδοπάθεια, ηπατική βλάβη, αναπτυξιακές διαταραχές στα παιδιά και προβλήματα γονιμότητας.

Οπως, όμως, παρατηρεί εύστοχα η βρετανική Telegraph σε πρόσφατο δημοσίευμά της, ακόμη και αν δεν χρησιμοποιούνται για την κατασκευή νέων προϊόντων στο Ηνωμένο Βασίλειο, «αυτές οι τοξικές, απαγορευμένες χημικές ουσίες δεν θα εξαφανιστούν ποτέ από το περιβάλλον μας. Υπάρχουν στο νερό που πίνουμε και στο έδαφος όπου αναπτύσσονται τα τρόφιμά που καταναλώνουμε». Προσθέτει δε μία ακόμη ανησυχητική παράμετρο: οι απαγορευμένες αυτές ουσίες έχουν αντικατασταθεί από νεότερες, θεωρητικά λιγότερο επιβλαβείς. Ομως, αν προκαλούν και αυτές προβλήματα υγείας, είναι κάτι που θα αποδειχθεί στο μέλλον…

O δρ Ντέιβ Μέγκσον, χημικός με ειδίκευση στο πεδίο της περιβαλλοντικής έρευνας, στο Μητροπολιτικό Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, μαρτυρά ότι εξακολουθεί να ανησυχεί. Οπως εξηγεί στην Telegraph, στο Ηνωμένο Βασίλειο «έχουμε απαγορεύσει τις δύο χημικές ουσίες για τις οποίες γνωρίζουμε τα περισσότερα, αλλά έχουν αντικατασταθεί από παρόμοιες. Απλώς η τοξικότητά τους δεν έχει επιβεβαιωθεί πλήρως. Και αυτό ακριβώς είναι το “παραθυράκι”. Επειδή, δηλαδή, δεν έχουμε αποδείξει ακόμη ότι είναι επιβλαβείς, εξακολουθούν να επιτρέπονται».

Είναι, πάντως, σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι από το 2023 η ΕΕ έθεσε σε εφαρμογή σχετικό κανονισμό, καθορίζοντας τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα για τις υπερφθοροαλκυλιωμένες ουσίες (PFAS) στα ζωικά τρόφιμα. Είχε προηγηθεί σχετική οδηγία για το πόσιμο νερό, ενώ έχουν εγκριθεί μέτρα για την απαγόρευση της χρήσης τους σε ορισμένα προϊόντα (από ρούχα και συσκευασίες τροφίμων έως μπαταρίες και αφρούς πυρόσβεσης), όμως ορίζονται και μεταβατικές περίοδοι (από 18 μήνες έως και 5 χρόνια), παρέχοντας χρόνο στους κατασκευαστές για την αντικατάστασή τους με ασφαλέστερες εναλλακτικές λύσεις.

Επτά συμβουλές

Το ερώτημα, εν τούτοις, που προκύπτει και επιχειρεί να απαντήσει η Telegraph, είναι τι μπορούν να κάνουν οι ανήσυχοι καταναλωτές για να περιορίσουν την έκθεσή τους στα επικίνδυνα χημικά.

1. Ξεδιψάστε με φίλτρο

Οι βρετανοί ειδικοί συστήνουν στο εν λόγω δημοσίευμα ως αποτελεσματικότερα φίλτρα νερού για την απομάκρυνση των PFAS εκείνα που έχουν συστήματα αντίστροφης ώσμωσης, φίλτρα ενεργού άνθρακα ή ανταλλαγής ιόντων. Τα συστήματα αντίστροφης ώσμωσης δύνανται να απομακρύνουν έως το 99% των PFAS, ενώ τα φίλτρα ενεργού άνθρακα λειτουργούν επίσης αποτελεσματικά, υπό την προϋπόθεση ότι αλλάζονται τακτικά.

Εστιάζοντας στη χώρα μας, τα κρίσιμο αυτό θέμα για τη δημόσια υγεία βρίσκεται επίσης στο μικροσκόπιο, με την Πολιτεία να επενδύει στο ασφαλές νερό. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι πρόσφατη εγκύκλιος του υπουργείου Υγείας, που φέρει την υπογραφή της αν. υπουργού Ειρήνης Αγαπηδάκη, δίνει οδηγία σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς να διασφαλίσουν ότι το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης στην Ελλάδα «συμμορφώνεται προς τις παραμετρικές τιμές που ορίζονται από την ΕΕ, για τη δισφαινόλη-Α, τα χλωρικά, τα χλωριώδη, τα αλογονοοξικά οξέα, τη μικροκυστίνη-LR, το σύνολο PFAS, το άθροισμα των PFAS και το ουράνιο, το αργότερο έως 12.1.2026».

2. Αναπνεύστε καθαρό αέρα εντός

Κατά τους χειμερινούς μήνες τα χαλιά προσθέτουν μια ζεστή νότα στα σπίτια μας. Ομως ολοένα και περισσότεροι ερευνητές εκφράζουν ανησυχίες σχετικά με αυτή την… κρυφή πηγή PFAS, που φτάνει στα ρουθούνια σε μορφή σκόνης, όταν περπατάμε πάνω σε αυτά.

«Οι άνθρωποι σκέφτονται τη μόλυνση ως μια εξωτερική απειλή, αλλά η σκόνη σε εσωτερικούς χώρους είναι επίσης επικίνδυνη», εξηγεί στην Telegraph ο δρ Μέγκσον. Και δίνει το εξής παράδειγμα: Τα χαλιά που υποβλήθηκαν σε επεξεργασία με Scotchgard (πρακτική για την προστασία από λεκέδες και υγρασία) τη δεκαετία του 1990, τώρα διασπώνται και απελευθερώνουν PFAS, καθώς οι ίνες υποδομούνται.

Μια πρόσφατη μελέτη με επικεφαλής τον δρ Σκοτ Μπάρτελ στο Πανεπιστήμιο Irvine της Καλιφόρνιας κατέληξε ότι οι άνθρωποι που συνηθίζουν να στρώνουν χαλιά στο σπίτι τους παρουσιάζουν σταθερά υψηλότερα επίπεδα PFAS στο αίμα συγκριτικά με εκείνους που προτιμούν να αφήνουν «γυμνό» το πάτωμα.

Ο Ολιβερ Τζόουνς, πάλι, καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο RMIT της Μελβούρνης, δίνει την εξής συμβουλή: «Εάν  θέλει πραγματικά να μειώσει κανείς την έκθεσή του, θα πρέπει να αναζητήσει τις πλέον κοινές πηγές PFAS για τον άνθρωπο. Και τα στοιχεία δείχνουν ότι η βασικότερη είναι η σκόνη». Ο καθηγητής επιμένει στην ανάγκη χρήσης φίλτρων αέρα. Μάλιστα, για καλύτερη προστασία, ο συνδυασμός φίλτρου HEPA και φίλτρου ενεργού άνθρακα είναι ιδανικός. Αντίστοιχα, προτείνει και οι ηλεκτρικές σκούπες να έχουν φίλτρο HEPA.

3. Ξανασκεφτείτε τι χρησιμοποιείτε στην κουζίνα

Η λαδόκολλα, το κερωμένο χαρτί και το αλουμινόχαρτο βρίσκονται στις περισσότερες κουζίνες. Αλλά τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι αυτά τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης δύναται να είναι επικαλυμμένα με PFAS. Αρα, όταν εκτίθενται σε υψηλές θερμοκρασίες (π.χ. στον φούρνο), τα PFAS μπορούν να διασπαστούν και ενδεχομένως να εισχωρήσουν στο φαγητό.

«Πρόκειται για μικρές ποσότητες, που όμως αθροίζονται, αν συνυπολογίσει κανείς το περιτύλιγμα του μπέργκερ, τα ποτήρια καφέ μιας χρήσης, τις ταμπλέτες πλυντηρίου πιάτων, τα προϊόντα ομορφιάς…», απαριθμεί ο δρ Μέγκσον.

4. Ντυθείτε «πράσινα» στο γυμναστήριο

Τα PFAS συναντώνται επίσης σε πολλά αθλητικά ρούχα, συμπεριλαμβανομένων των δημοφιλών κολάν Lycra. Προστίθενται στα υφάσματα για να τα κάνουν ανθεκτικά στο νερό και στους λεκέδες ή για να βοηθήσουν στην απομάκρυνση του ιδρώτα από το δέρμα. Ερευνα του 2022 από το Toxic Free Future διαπίστωσε ότι πάνω από το 70% των αθλητικών ειδών που εξετάστηκαν περιείχαν αυτές τις χημικές ενώσεις.

Επιπροσθέτως, ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ παρατήρησαν ότι ο ιδρώτας διευκολύνει την απορρόφησή τους. Αυτός είναι και ο λόγος που ειδικοί συμβουλεύουν τους καταναλωτές να προτιμούν ρούχα που φτιάχνονται από φυσικά υφάσματα, όπως το βιολογικό βαμβάκι, η κάνναβη και το μπαμπού.

5. Δώστε βάση στα καλλυντικά

Πολλά καλλυντικά, όπως βερνίκια νυχιών, κραγιόν, μάσκαρες και foundations, περιέχουν χημικές ουσίες PFAS, ώστε να είναι πιο ανθεκτικά, αδιάβροχα και με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Γι’ αυτό και, όπως αναφέρουν επιστήμονες στη βρετανική Telegraph, οι αθλούμενοι που τρέχουν σε ταρτάν, σηκώνουν βάρη στο γυμναστήριο ή κάνουν pilates με αντιστάσεις, καλό θα ήταν να μην έχουν εφαρμόσει μακιγιάζ πριν ασκηθούν.

Προσθέτουν, εν τούτοις, ότι υπάρχουν πολλά προϊόντα που κυκλοφορούν στην αγορά, με φόρμουλες που δεν περιέχουν επιβλαβείς χημικές ουσίες.

6. Απολαύστε το φαγητό από την κατσαρόλα κατευθείαν στο πιάτο

Οι συσκευασίες γρήγορου φαγητού είναι ακόμη μια πηγή PFAS. H χρήση τους γίνεται για καθαρά πρακτικούς λόγους, όπως να εμποδίζει το λάδι να διαπεράσει τη συσκευασία. O Ιαν Κάζινς, καθηγητής Περιβαλλοντικής Οργανικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, εστιάζει στα κουτιά πίτσας, σχολιάζοντας ότι η χρήση των χημικών στα κουτιά που χρησιμοποιούνται για τη σπεσιαλιτέ των Ιταλών είναι πραγματικά άσκοπη. «Θα αρκούσε μια πιο παχιά επίστρωση χαρτιού, ώστε να αποφευχθεί η διαφυγή λίπους από το κουτί» εξηγεί.

Οι ειδικοί αντιπροτείνουν ως εναλλακτικές λύσεις το μη επικαλυμμένο χαρτί περιτυλίγματος, κατάλληλο για ξηρά τρόφιμα, όπως σάντουιτς και γλυκά, που μάλιστα μπορεί να ανακυκλωθεί. Επίσης, το χαρτί με επικάλυψη PLA (πολυγαλακτικό οξύ, φυτικής προέλευσης, π.χ. από καλαμπόκι) είναι κομποστοποιήσιμο. Αντίστοιχα, τα δοχεία που κατασκευάζονται από υποπροϊόντα ζαχαροκάλαμου, γνωστή ως βαγάσση  (bagasse), είναι ανθεκτικά στο λίπος και στο νερό και ασφαλή για φούρνο μικροκυμάτων.

Το θετικό, πάντως, είναι ότι η αυξημένη ευαισθητοποίηση σχετικά με τα PFAS έχει αντίκτυπο στις επιχειρήσεις. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η McDonald’s έχει δεσμευτεί να εξαλείψει τα PFAS από τις συσκευασίες των τροφίμων της παγκοσμίως έως το 2025.

7. Πείτε «ναι» στον καφέ, αλλά…

Εχετε ποτέ αναρωτηθεί πώς τα χάρτινα ποτήρια συγκρατούν τον ζεστό καφέ; Η απάντηση κρύβεται στην εσωτερική επένδυση, ένα λεπτό στρώμα που μοιάζει με πλαστικό. «Αυτά τα ποτήρια περιέχουν PFAS» επιβεβαιώνει ο δρ Κάζινς. Ο ίδιος όμως διευκρινίζει πως δεν είναι  όλα τα PFAS ίδια. «Οι συγκεκριμένες ουσίες δεν έχουν μέχρι στιγμής συνδεθεί με επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Ωστόσο είναι ανθεκτικές και συσσωρεύονται στο περιβάλλον, πράγμα που δεν είναι καλό. Η τοξικότητα έχει να κάνει με τη δόση, οπότε αν συνεχίσουν να συσσωρεύονται, είναι πιθανό να αποτελέσουν πρόβλημα στο μέλλον».

Και συμπληρώνει ότι αν κάποιος ανησυχεί για τη δική του υγεία ή για τη βλάβη που προκαλείται στο περιβάλλον, μια εναλλακτική λύση είναι τα επαναχρησιμοποιούμενα ποτήρια από υλικά όπως ο ανοξείδωτος χάλυβας, το γυαλί ή η σιλικόνη.

Και η ερώτηση…

Αν τα αιώνια χημικά βρίσκονται στο νερό και στο χώμα, τα προσλαμβάνουμε και μέσω της διατροφής μας; Η απάντηση του δρ Μέγκσον είναι καταφατική. Τα ζώα που βόσκουν σε μολυσμένη γη ή πίνουν μολυσμένο νερό μπορούν να συσσωρεύσουν PFAS στους ιστούς τους, τα οποία στη συνέχεια περνούν στο πιάτο μας.

Πρόσφατη έκθεσή της ΜΚΟ Générations Futures έδειξε ότι το 69% των ψαριών, το 55% των εντοσθίων, το 55% των μαλακίων, το 39% των αβγών, το 27% των οστρακοειδών, το 23% του γάλακτος και το 14% του κρέατος περιέχουν τουλάχιστον ένα από τα τέσσερα PFAS που ελέγχονται από την ΕΕ. Σημειωτέον ότι τα δεδομένα προέρχονταν από τη Γερμανία, τη Δανία, την Ολλανδία και τη Γαλλία.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News