Σε ένα διήγημα του συγγραφέα Βασίλη Γκουρογιάννη, στρατιώτη της ΕΛΔΥΚ το 1974, ένας βετεράνος καταδρομέας που πολέμησε στην Κύπρο επιχειρεί να μπει, τυπικά παρανόμως, στον Τύμβο της Μακεδονίτισσας. Είναι το μνημείο όπου βρίσκονται θαμμένοι νεκροί Ελλαδίτες του ελληνοτουρκικού πολέμου. Ακριβώς στο σημείο που έπεσε χτυπημένο από φίλια πυρά ένα από τα αεροσκάφη Νοράτλας, έμφορτο με άνδρες της Α’ Μοίρας Καταδρομών, που έδρευε στο Μάλεμε Χανίων.

Ο Οικονομάκος, ήρωας του Γκουρογιάννη, ήταν έτοιμος να πηδήξει τον φράχτη: «Σε καμία περίπτωση δεν θα έκανε κακό στο παιδί της Εθνοφρουράς, δεκαοκτάχρονους τούς στρατεύει η Κύπρος. Η πατρίδα τον όρισε φρουρό στους νεκρούς στρατιώτες. Το αληθινό του καθήκον, που σίγουρα το αγνοούσε, ήταν όχι να προσέχει μήπως κάποιος απ’ έξω εισχωρήσει και βεβηλώσει τους τάφους, αλλά μήπως οι από μέσα βγουν έξω, σκορπίσουν στην πόλη και ζητούν εξηγήσεις για το τι ακριβώς συνέβη τότε».

Αραγε πόσοι ακόμα στην Κύπρο ζητούν εξηγήσεις για το τι ακριβώς συνέβη τότε; Για ποιους και σε τι βαθμό το τραύμα της εισβολής παραμένει ανοιχτό; Τι σημαίνει να ξυπνάς καθημερινά στη σκιά της τουρκικής σημαίας που δεσπόζει στον Πενταδάκτυλο – μια βάρβαρη υπενθύμιση ότι το νησί κατέχεται από την Τουρκία; Ολα αυτά τα 50+1 χρόνια μετά, με το Κυπριακό να παραμένει βυθισμένο στο τέλμα μιας ατέρμονης διαπραγμάτευσης – ένας ανεπίλυτος γρίφος.

Στην Κύπρο είναι κοινό μυστικό ότι για αρκετούς η μνήμη έχει ήδη σβήσει – κάποιους, ίσως λιγότερους, ο πόλεμος δεν τους άγγιξε σχεδόν καθόλου. Στην άλλη όχθη, ελληνοκύπριοι και ελλαδίτες παλαιοί πολεμιστές, πρόσφυγες και οι απόγονοί τους, συγγενείς των νεκρών και των αγνοουμένων: Είναι αυτοί που, ακόμα και αν το θέλουν, δύσκολα θα ξεχάσουν. Σε αυτό το σύμπαν συνυπάρχουν ταυτοχρόνως τα αιτήματα της επανένωσης και κυρίως της απελευθέρωσης του νησιού από τους Τούρκους.

Τα παιχνίδια της μνήμης

«Το πέρασμα του χρόνου δεν ξεθωριάζει τη μνήμη, κάνει πιο έντονη την πεποίθησή μας για πιο δραστήριο και ουσιαστικό αγώνα για την απαίτηση για αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων και των εποίκων. Δεν έχουμε άλλες επιλογές», μας λέει ο Γιώργος Εμμανουήλ, καταδρομέας της 33 Μοίρας, ο οποίος θα απολυόταν στις 20 Ιουλίου 1974. Τελικά, εκείνο το βράδυ βρέθηκε να πολεμάει στον Αγιο Ιλαρίωνα, όπου κατά τη διάρκεια της επιχείρησης σκοτώθηκε ο διοικητής της μονάδας Γεώργιος Κατσάνης και δέκα ακόμα καταδρομείς.

Για τον κ. Εμμανουήλ η μνήμη του 1974 καθορίζει έως σήμερα τη ζωή του. «Κανένας και τίποτε δεν μπορεί να μας αναγκάσει να αποδεχτούμε τετελεσμένα. Υποχρέωσή μας είναι να ενημερώσουμε σωστά τους νεότερους να συνεχίσουν τον αγώνα για απελευθέρωση και επιβίωση», προσθέτει και κλείνει με πηγαίο ενθουσιασμό: «Δεν ξεχνώ και αγωνίζομαι για απελευθέρωση!».

Οσο ο κυκεώνας των άκαρπων διαπραγματεύσεων για το Κυπριακό –εκκίνησαν επισήμως το 1975– επιτείνεται, εξαιτίας κυρίως της τουρκικής αδιαλλαξίας και του σφιχτού εναγκαλισμού της Αγκυρας στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, τόσο οι ελπίδες για τη λύση εκλείπουν. Τα τετελεσμένα μοιάζουν όλο και για περισσότερους Ελληνοκύπριους αναπόφευκτα.

Ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου Πέτρος Παπαπολυβίου ήταν 14 ετών όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Κύπρο. Εφυγε από την Λάπηθο της Κερύνειας και έως σήμερα φέρει την ιδιότητα του πρόσφυγα. «Αυτή τη βουβή αποδοχή των τετελεσμένων τη θεωρώ μια ήττα μεγαλύτερων διαστάσεων από την κατοχή που συνεχίζεται εδώ και 51 χρόνια, καθώς υπογραμμίζει την αποτυχία της πολιτικής μας, την έλλειψη οράματος και στόχων και συμβάλλει και στη γενικότερη απαξίωση των θεσμών που παρατηρείται και στην Κύπρο, με φαινόμενα τύπου Φειδία». Και για τον ίδιο η μνήμη είναι ένα διαρκές βίωμα. «Η μνήμη εκείνων των ημερών, αλλά και των ειρηνικών χρόνων πριν από το 1974, είναι αδύνατο να ξεθωριάσει. Οπως και η αγάπη για την κατεχόμενη πατρική γη», λέει στο Ρrotagon.

Ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, διευθυντής των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, επισημαίνει ότι οι εθνικές καταστροφές που προκύπτουν ως αποτέλεσμα ανικανότητας και λάθος εκτιμήσεων στιγματίζουν και τη διαχείριση της μνήμης. «Τα συλλογικά τραύματα που ακολουθούν και η μνήμη που συνοδεύει τις καταστροφές στον τόπο μας τυγχάνουν μιας αντιμετώπισης αντίστοιχης προχειρότητας με τις ενέργειες που προκάλεσαν τις καταστροφές. Ενα είδος, τελικά, εθνικού αδιεξόδου στο οποίο κυριαρχεί ο σεβασμός σε αγαθές αλλά καταστροφικές προθέσεις και έτσι απουσιάζει η απαραίτητη κάθαρση και η παιδευτική της διάσταση», μας λέει.

Μια ζωή χωρίς λύση

Οι καταδίκες της τουρκικής εισβολής και κατοχής της Κύπρου είναι αμέτρητες. Η βούληση της διεθνούς κοινότητας για λύση εκφράζεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Το Κυπριακό βρίσκεται ξανά ψηλά στην ατζέντα του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών. Μόλις τα ξημερώματα της Παρασκευής ολοκληρώθηκε στη Νέα Υόρκη η δεύτερη άτυπη πενταμερής για το 2025, γεγονός που δείχνει απλώς τη διάθεση των εμπλεκομένων να κρατήσουν τη διαδικασία «ζωντανή». Δεν υπάρχει, όμως, το παραμικρό στοιχείο που να υποδεικνύει ότι εντός του επόμενου, εύλογου, χρονικού διαστήματος πρόκειται να συζητηθεί η ουσία του Κυπριακού.

«Δεν υπάρχει η απαραίτητη πολιτική βούληση», διαπίστωσε ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, χαιρετίζοντας πάντως την προώθηση επιπλέον Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης. Είναι φανερό ότι ο Νίκος Χριστοδουλίδης επιθυμεί να διατηρηθούν ανοιχτοί δίαυλοι επικοινωνίας, επικοινωνεί άλλωστε απευθείας με τον Ταγίπ Ερντογάν και τον τούρκο υπουργό Εξωτερικών, εκτιμώντας ίσως ότι δι’ αυτής της οδού θα αποφευχθούν νέα τετελεσμένα επί του εδάφους, όπως αυτά της Πύλας τον Αύγουστο του 2023. Βλέπει, δε, την κυπριακή προεδρία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, που ξεκινά την 1/1/2026, ως νέα ευκαιρία ανάδειξης του θέματος και κυρίως ως πιθανό μέσο πίεσης προς την πλευρά της Αγκυρας να εγκαταλείψει τη διχοτομική λογική της.

Οι πιθανότητες είναι ελάχιστες έως και ανύπαρκτες, καθώς τα Κατεχόμενα αποτελούν πλέον τμήμα του τουρκικού συστήματος ασφαλείας και αν δεν αναγνωριστεί κυριαρχική ισότητα στους Τουρκοκύπριους τίποτα δεν πρόκειται να προχωρήσει. Αυτό είναι, άλλωστε, κάτι που επαναλαμβάνουν μονότονα τα τελευταία χρόνια οι Τούρκοι. «Ολοι γνωρίζουν, έστω και σιωπηρά, ότι η κατάσταση προ του Ιουλίου 1974 δεν επιστρέφει ούτε καν μέσω ρητορικής. Η κλασική ελληνική έννοια του “πάλι καλά” θεωρείται σοφή μπροστά σε μια άγνωστη προοπτική για το μέλλον, στο οποίο πιθανότατα θα εφαρμοστούν οι καταστροφικές πρακτικές του παρελθόντος», συμπεραίνει ο κ. Σακελλαρόπουλος.

Καμία διάθεση για πρόοδο

Τι αντίκρισμα έχουν οι άτυπες πενταμερείς και τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης στην ελληνοκυπριακή κοινωνία; Πόση καλή διάθεση δείχνει η Τουρκία σε ζητήματα που θα μπορούσαν να φέρουν τις πλευρές εγγύτερα; Η Μαρία Καλμπουρτζή είναι πρόεδρος της Πανελλήνιας Επιτροπής Γονέων και Συγγενών Αδήλωτων Αιχμαλώτων και Αγνοουμένων της Κυπριακής Τραγωδίας. Ο πατέρας της, Στυλιανός Καλμπουρτζής, ήταν ο διοικητής της 181 Μοίρας Πυροβολικού, τμήμα της οποίας στις 23 Ιουλίου 1974 εγκλωβίστηκε στο Συγχαρί της Κερύνειας. Εως προσφάτως ήταν στη λίστα των αγνοούμενων. Σήμερα 780 οικογένειες Ελλαδιτών και Ελληνοκύπριων δεν γνωρίζουν ακόμα την τύχη των συγγενών τους. Η δε Τουρκία θέτει όλο και περισσότερα εμπόδια στις έρευνες, επικαλούμενη λόγους στρατιωτικού απορρήτου.

«Το ανθρωπιστικό θέμα των αγνοουμένων δεν πρέπει και δεν μπορεί να εργαλειοποιηθει ή ταυτιστεί με την πολιτική λύση του Κυπριακού. Μπορεί και πρέπει να γίνει η αφετηρία προσέγγισης των δύο πλευρών και βάση οικοδόμησης εμπιστοσύνης στις μεταξύ τους συνομιλίες», λέει στο Ρrotagon η κυρία Καλμπουρτζή. Αναρωτιέται όμως: «Θέλουν πραγματικά τη λύση των υπαρκτών προβλημάτων ή η διαιώνιση τους εξυπηρετεί άλλες σκοπιμότητες, όχι κατ’ ανάγκην πολιτικές, αλλά οικονομικές και κοινωνικές;»

Ο Δημήτρης Σπανογιάννης, λοχίας της ΕΛΔΥΚ, έφυγε μαζί με τη σειρά του από την Κύπρο με το αρματαγωγό Λέσβος στις 19 Ιουλίου 1974. Επέστρεψαν πάραυτα να πολεμήσουν τους Τούρκους. Η Ελληνική Δύναμη της Κύπρου μετρά 78 νεκρούς και ακόμα έως σήμερα 27 αγνοούμενους. «Εμείς αφήσαμε εκεί ανθρώπους και χύσαμε αίμα. Ακόμα όμως είμαστε στον ίδιο παρονομαστή. Το “Δεν Ξεχνώ” παραμένει ζωντανό στη σκέψη μας, αλλά αυτά που κυριαρχούν είναι τα συναισθήματα της λύπης, της πικρίας, της απογοήτευσης και του θυμού. Το Κυπριακό δεν είναι ένα τεχνοκρατικό ζήτημα, οι εμπλεκόμενοι μοιάζει να περιμένουν κάποιους άλλους να τους λύσουν το πρόβλημα», μας λέει.

«Διεκδικούμε, απαιτούμε και προσπαθούμε να αποτρέψουμε νέες καταστάσεις και να ανατρέψουμε δεδομένα», προσθέτει η Μαρία Καλμπουρτζή, η οποία αναδεικνύει και τη διάσταση του χρόνου. «Είναι ξεκάθαρο πως ο αγώνας των συγγενών για την αλήθεια και τη διακρίβωση της τύχης των ανθρώπων μας γίνεται πλέον και ενάντια στον χρόνο. Αυτόν τον χρόνο που μετρά πάνω από μισό αιώνα και στον οποίο ο προφανής ένοχος, η Τουρκία, βασίζεται για να ξεθωριάσει μνήμες, να επηρεάσει την επιμονή και να κουράσει την υπομονή μας».

Πράγματι, στην Κύπρο, για όσους άφησαν εκεί ένα κομμάτι της ζωής τους ο χρόνος δεν δρα θεραπευτικά. Οσο περνά, το τοπίο στον Βορρά αλλοιώνεται όλο και πιο πολύ, τα τοπωνύμια αλλάζουν, οι έποικοι πληθαίνουν, οι γενιές των προσφύγων πεθαίνουν – μαζί τους και οι προκατοχικές μνήμες. Το Κυπριακό δεν ήταν ποτέ μια «ιστορία χαμένων ευκαιριών». Διότι οι ευκαιρίες είναι ευκαιρίες μόνο όταν τις αντιλαμβάνεσαι στη συγχρονία, όχι όταν τις αποκαλείς έτσι δεκαετίες μετά. Πλέον, άλλωστε, δεν υπάρχουν ευκαιρίες.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News