Ενας από τους λίγους ανθρώπους που σφράγισαν –ανεξίτηλα σαν το περίφημο εκ γενετής σημάδι στο κούτελό του– την Ιστορία του 20ού αιώνα και ίσως ο μοναδικός ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης με θετικό αποτύπωμα –ήταν άλλωστε και ο τελευταίος ηγέτης της, μια μορφή του παγκόσμιου γίγνεσθαι που τελικά χάθηκε κάπως αθόρυβα, δεκαετίες αφότου η πολιτική δράση του άλλαξε τον κόσμο. Ο Μιχάηλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης, του οποίου οι μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου αλλά δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τη διάλυση της άλλοτε παντοδύναμης ΕΣΣΔ, δεν ζει πια ανάμεσά μας: άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 91 ετών σε ένα ανώνυμο νοσοκομείο της Μόσχας.

Για πολλούς ιστορικούς θεωρείται μια διχαστική φιγούρα. Υπάρχουν άλλωστε ακόμα και τώρα αμετανόητοι κομμουνιστές που τον αναγνωρίζουν σχεδόν ως την Πέμπτη Φάλαγγα, αυτόν που έδρασε υπονομευτικά και οδήγησε στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Για άλλους ήταν και αυτός ένα γρανάζι της σοβιετικής αυτοκρατορίας που κατά το αμερικανικό αφήγημα των 80s ήταν η «Αυτοκρατορία του Κακού». Για τον περισσότερο κόσμο όμως, είναι εκείνος που έσωσε τον πλανήτη από την ψυχροπολεμική (αν)ισορροπία τρόμου και οδήγησε τις χώρες της ΕΣΣΔ -κάποιες από αυτές έστω- στη δημοκρατία και στην ελευθερία, οδήγησε έτσι σε μια Ευρώπη ελεύθερη και δημοκρατική· οι λέξεις του, «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) και «περεστρόικα» (ανασυγκρότηση), καίτοι ρώσικες, είναι πλέον συνώνυμο του φρέσκου αέρα ενός καλύτερου κόσμου.

Ο Γκορμπατσόφ δεν ήταν σαν τους προκατόχους του στο Κρεμλίνο —τον Χρουστσόφ, τον Μπρέζνιεφ, τον Αντρόποφ, τον Τσερνιένκο, οι οποίοι ως απολιθώματα μιας ξεπερασμένης φάσης της Ιστορίας, πάντα φλέρταραν ή έστω συγκρίνονταν με τη σκοτεινή και καταπιεστική κληρονομιά του Στάλιν. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν οι διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας σάρωσαν τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, ο Γκορμπατσόφ απέφυγε να καταφύγει στη βία –σε αντίθεση με προκατόχους του, που είχαν στείλει τανκς για να καταστείλουν εξεγέρσεις στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Το Τείχος του Βερολίνου γκρεμίστηκε το φθινόπωρο του 1989 υπό την εντυπωσιακή ανοχή των ανατολικογερμανικών αρχών που ως τότε πυροβολούσαν όποιον τολμούσε να το πλησιάσει.

Ομως οι διαδηλώσεις στο ανατολικό μπλοκ –την Πτώση του Τείχους ακολούθησαν η Βελούδινη Επανάσταση στην τότε Τσεχοσλοβακία, η αιματοβαμένη κατάρευση του καθεστώτος των Τσαουσέσκου στη Ρουμανία κλπ– τροφοδότησαν φιλοδοξίες για αυτονομία και στις 15 Δημοκρατίες της Σοβιετικής Ενωσης, η οποία διαλύθηκε μέσα στα επόμενα δύο χρόνια με τρόπο χαοτικό.

Ο Γκορμπατσόφ πάλεψε μάταια για να αποτρέψει την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, αλλά ήταν μόνος ανάμεσα σε κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές Συμπληγάδες: από τη μία οι καταπιεσμένοι λαοί των κατ’ όνομα μόνο δημοκρατιών της Σοβιετικής Ενωσης και από την άλλη οι υπεσυντηρητικοί γραφειοκράτες του κόμματος που, αγνοώντας τις εποχές που είχαν αλλάξει, ήθελαν μια ακόμα πιο σκληρή «δικτατορία του προλεταριάτου».

Η αλήθεια είναι πως όταν έγινε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης και ως εκ τούτου ηγέτης της σοβιετικής αυτοκρατορίας, το 1985, σε ηλικία μόλις 54 ετών, ο Γκορμπατσόφ είχε βάλει στόχο να εισαγάγει περιορισμένες πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες, αλλά οι μεταρρυθμίσεις του ξέφυγαν από τον στενό έλεγχο της κομματικής γραφειοκρατίας, οδηγώντας σε αμφισβήτηση του μοντέλου εξουσίας, ενώ παράλληλα η σοβιετική οικονομία, χτυπημένη και από την κατάρρευση των διεθνών τιμών του πετρελαίου και εξαναγκασμένη σε υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες, βρισκόταν σε περιδίνηση με τις ουρές στα λιγοστά καταστήματα για βασικά αγαθά να μεγαλώνουν.

Ηταν όμως προφανές ότι το πολιτικό και οικονομικό εγχείρημα, η σοβιετική ουτοπία, ό,τι τέλος πάντων ονειρεύτηκαν οι πρωτοπόροι εκείνοι κομμουνιστές στις αρχές του 20ού αιώνα, είχε προ πολλού αποτύχει — απλώς οι περισσότεροι επίγονοί τους δεν το ήξεραν ακόμα, σαν τα μακρινά αστέρια που έχουν πεθάνει, αλλά φαίνεται να ακτινοβολούν ακόμα. Ο Γκορμπατσόφ πέθανε ως απογοητευμένος κομμουνιστής αλλά είναι αδικία να πιστεύεται ότι αυτός οδήγησε στη ματαίωση του σοσιαλισμού, άλλωστε στην πραγματικότητα η ΕΣΣΔ και ο σοσιαλισμός μικρή σχέση είχαν.

«Κάποια στιγμή, η χώρα άρχισε να χάνει την ορμή της, οι δυσκολίες και τα ανεπίλυτα προβλήματα άρχισαν να συσσωρεύονται, εμφανίστηκαν στοιχεία βαλτώματος και άλλα φαινόμενα ξένα στον σοσιαλισμό. Κι αυτό έπληξε σκληρά την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτισμική και την πνευματική ζωή», είχε παραδεχτεί ο ίδιος.

Η πολιτική της «γκλάσνοστ», για τον ανοικτό διάλογο με στόχο την επίλυση προβλημάτων, επέτρεψε τη μέχρι τότε αδιανόητη κριτική στο κόμμα και στο κράτος, αλλά παράλληλα ενθάρρυνε τους εθνικιστές που άρχισαν να πιέζουν για ανεξαρτησία στις Δημοκρατίες των χωρών της Βαλτικής (Λετονία, Λιθουανία, Εσθονία) και αλλού, ενισχύοντας τις φυγόκεντρες δυνάμεις που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ.

Πολλοί Ρώσοι εξάλλου δεν συγχώρησαν ποτέ τον Γκορμπατσόφ την αναταραχή που προκάλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του, θεωρώντας πως η επακόλουθη υποβάθμιση του βιοτικού τους επιπέδου ήταν ένα «πολύ υψηλό τίμημα» που κλήθηκαν να πληρώσουν για τον «εκδημοκρατισμό». Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν ότι ο Γκορμπατσόφ είχε την τόλμη να αλλάξει το σύστημα, αλλά δεν είχε ένα εναλλακτικό σύστημα. Ετσι, βρέθηκε πολιτικά ανίσχυρος στο πραξικόπημα εναντίον του το καλοκαίρι του 1991 –και αυτό που αναδύθηκε από το κενό εξουσίας ήταν το απόλυτο χάος (και μαζί του ο φαιδρός Μπόρις Γέλτσιν, προπομπός του απολυταρχικού Βλαντίμιρ Πούτιν).

Ο Guardian παρατήρησε ότι ο Γκορμπατσόφ έχει δύο πρόσωπα: τον λατρεύουν στη Δύση, τον μισούν στη Ρωσία.

Ο οικονομολόγος Ρουσλάν Γκρίνμπεργκ, ο οποίος επισκέφθηκε στις 30 Ιουνίου τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στο νοσοκομείο, είχε δηλώσει πρόσφατα στο ρωσικό τηλεοπτικό δίκτυο Zvezda: «Μας χάρισε την ελευθερία, αλλά δεν ξέραμε τι να την κάνουμε».

Αλλά εκείνος, στην ιστορική και τελευταία ομιλία του ως ηγέτης της υπό διάλυση ΕΣΣΔ, στις 25 Δεκεμβρίου 1991, είχε εξηγήσει:

«Η μοίρα το θέλησε πως όταν έγινα αρχηγός του κράτους, ήταν ήδη πασιφανές πως κάτι πήγαινε στραβά σε αυτή τη χώρα. Είχαμε αφθονία στα πάντα: γη, πετρέλαιο, αέριο και άλλους φυσικούς πόρους, και ο θεός μας προίκισε με ευφυΐα και ταλέντο — και παρ’ όλα αυτά ζούσαμε πολύ χειρότερα από τον κόσμο σε άλλες βιομηχανικές χώρες και το χάσμα διαρκώς μεγάλωνε.

»Ο λόγος ήταν προφανής ήδη για καιρό: η κοινωνία μας ήταν πιασμένη στην αρπάγη του γραφειοκρατικού συστήματος. Καταδικασμένη να υπηρετεί την ιδεολογία και να κουβαλάει το βαρύ φορτίο της κούρσας των εξοπλισμών, πιεζόταν αφόρητα. Όλες οι προσπάθειες να εφαρμοστούν μεταρρυθμίσεις με μισή καρδιά, κι έγιναν πολλές, απέτυχαν η μία μετά την άλλη. Η χώρα έχανε κάθε ελπίδα. Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι. Έπρεπε να αλλάξουμε τα πάντα ριζικά. Για αυτόν τον λόγο, ποτέ δεν μετάνιωσα που δεν χρησιμοποίησα τη θέση μου του Γενικού Γραμματέα απλά για να “βασιλέψω” για μερικά χρόνια.

Εγκαταλείπω το αξίωμά μου με ανησυχία — αλλά και με ελπίδα, με πίστη σε εσάς, στη σοφία σας και στην πνευματική σας δύναμη. Είμαστε οι κληρονόμοι ενός σπουδαίου πολιτισμού, και η αναζωογόνηση και η μεταμόρφωση μας για να αποκτήσουμε σύγχρονη και αξιοπρεπή ζωή εξαρτάται από όλους και τον καθένα μας».

Η λιτή ανακοίνωση που εξέδωσε το νοσοκομείο της Μόσχας στο οποίο νοσηλευόταν ο ρώσος πολιτικός ανέφερε: «Ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ πέθανε σήμερα το απόγευμα ύστερα από μακρά, σοβαρή ασθένεια».

Ο ίδιος είχε ερωτηθεί πριν από λίγο καιρό, σε εκείνο το καταπληκτικό ντοκιμαντέρ του Βέρνερ Χέρτζογκ και του Αντρέ Σινγκέρ, τι θα ήθελε να γράφουν στον τάφο του.

«Προσπαθήσαμε», απάντησε…

Τζο Μπάιντεν: Ηταν σπάνιος ηγέτης

Σε μια πρώτη αντίδραση από την Ουάσινγκτον, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν απέτισε φόρο τιμής στον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ,  χαρακτηρίζοντάς τον «σπάνιο ηγέτη».

«Ως ηγέτης της ΕΣΣΔ, συνεργάστηκε με τον πρόεδρο (Ρόναλντ) Ρίγκαν για να μειωθούν τα πυρηνικά οπλοστάσια των δύο χωρών μας, προς μεγάλη ανακούφιση των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο που προσεύχονταν να τερματιστεί η κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών. Επειτα από δεκαετίες βάρβαρης πολιτικής καταστολής, υιοθέτησε δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις», ανέφερε ο Τζο Μπάιντεν στο δελτίο Τύπου που δημοσιοποιήθηκε από τις υπηρεσίες του.

Επρόκειτο για ενέργειες ενός «σπάνιου ηγέτη», που είχε «τη φαντασία να δει ότι ένα άλλο μέλλον ήταν εφικτό και το θάρρος να διακινδυνεύσει όλη του την καριέρα για να το επιτύχει. Το αποτέλεσμα ήταν ένας ασφαλέστερος κόσμος και μεγαλύτερη ελευθερία για εκατομμύρια ανθρώπους», πρόσθεσε.

Το Ιδρυμα Ρίγκαν από την πλευρά του ανέφερε μέσω Twitter ότι «θρηνεί την απώλεια» του ηγέτη που «ήταν κάποτε πολιτικός αντίπαλος του Ρόναλντ Ρίγκαν και κατέληξε να γίνει φίλος του».

Τιμηθείς με το βραβείο Νόμπελ Eιρήνης για τον ρόλο του στην ύφεση της σύγκρουσης Ανατολής – Δύσης τον περασμένο αιώνα, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ πέρασε τα τελευταία είκοσι χρόνια ουσιαστικά στο περιθώριο της πολιτικής ζωής, ωστόσο είχε φροντίσει να ακουστεί η φωνή του επανειλημμένα, καθώς ανησυχούσε για τις κλιμακούμενες εντάσεις ανάμεσα στη Μόσχα και στην Ουάσινγκτον.

Από την πλευρά της, η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ανέφερε σε ανάρτησή της στο Twitter για τον εκλιπόντα:

«Διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο για να τερματιστεί ο ψυχρός πόλεμος και να πέσει το σιδηρούν παραπέτασμα. Άνοιξε τον δρόμο για μια ελεύθερη Ευρώπη. Είναι μια κληρονομιά που δεν θα ξεχάσουμε. Αναπαύσου εν ειρήνη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ»

Mikhail Gorbachev was a trusted and respected leader. He played a crucial role to end the Cold War and bring down the Iron Curtain. It opened the way for a free Europe.

This legacy is one we will not forget.

R.I.P Mikhail Gorbachev

— Ursula von der Leyen (@vonderleyen) August 30, 2022

Ο Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες εξέφρασε τη «βαθιά θλίψη» του για τον θάνατο του τελευταίου ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αποτίνοντας φόρο τιμής στον «απαράμιλλο ηγέτη» που «άλλαξε τον ρου της ιστορίας».

«Έκανε περισσότερα από οποιονδήποτε για να έρθει με ειρηνικό τρόπο το τέλος του ψυχρού πολέμου», σημείωσε ο Αντόνιο Γκουτέρες σε δελτίο Τύπου που δημοσιοποιήθηκε από τις υπηρεσίες του, κρίνοντας πως «ο κόσμος έχασε έναν τεράστιο παγκόσμιο ηγέτη, δεσμευμένο στην πολυμερή συνεργασία, ακούραστο υπερασπιστή της ειρήνης».

Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, απέτισε και αυτός φόρο τιμής στον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, ευχαριστώντας τον για την «δέσμευσή του στην ειρήνη στην Ευρώπη».

Mes condoléances pour la disparition de Mikhaïl Gorbatchev, homme de paix dont les choix ont ouvert un chemin de liberté aux Russes. Son engagement pour la paix en Europe a changé notre histoire commune.

— Emmanuel Macron (@EmmanuelMacron) August 30, 2022

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News