Δεν το κουβεντιάζουμε καν: η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) έχει κάνει τη ζωή μας πολύ πιο εύκολη και κυρίως πολύ πιο ξεκούραστη. Επαγγελματίες, φοιτητές (αλλά και οι καθηγητές τους), ερευνητές και εργαζόμενοι στα ΜΜΕ τη χρησιμοποιούν καθημερινά για να τους «λύσει τα χέρια». Το πρόβλημα είναι ότι όσο λύνει τα χέρια, ίσως μπλοκάρει το μυαλό.

Καθώς όλο και περισσότερες μελέτες αρχίζουν να φωτίζουν τις πιθανές επιπτώσεις της εκτεταμένης χρήσης της ΤΝ, τα νέα δεν είναι πολύ ευχάριστα, γράφει ο Economist. Αν και εργαλεία όπως το ChatGPT προσφέρουν εντυπωσιακή διευκόλυνση, έρευνες δείχνουν ότι μπορεί παράλληλα να μειώνεται η εγκεφαλική δραστηριότητα των ανθρώπων που τα χειρίζονται, στους τομείς της δημιουργικότητας και τη κριτικής σκέψης.

Η συνεχής «μεταφορά» γνωστικών διεργασιών σε μηχανές μπορεί να δημιουργήσει μια «γνωστική τεμπελιά», διαβρώνοντας σταδιακά την ικανότητα του ανθρώπινου νου να σκέφτεται βαθιά και αυτόνομα. Το ερώτημα που προκύπτει δεν είναι μόνο αν η ΤΝ μας βοηθά, αλλά αν εν τέλει μας κάνει λιγότερο σκεπτόμενους.

Οποιος έχει συμμετάσχει ποτέ σε τεστ με χρονόμετρο ξέρει ότι το να απαντήσεις σε μια σύνθετη ερώτηση μέσα σε 20 λεπτά απαιτεί έντονη πνευματική προσπάθεια. Η ελεύθερη χρήση της ΤΝ θα μπορούσε να μας απαλλάξει από αυτό το φορτίο. Ομως, όπως δείχνει μια πρόσφατη μελέτη από το MIT, αυτή η βοήθεια ίσως έχει μεγάλο κόστος.

Τι μας λένε οι μελέτες του ΜΙΤ και του SBS

Κατά τη διάρκεια διαδοχικών συνεδριών συγγραφής, φοιτητές με και χωρίς τη βοήθεια του ChatGPT συνδέθηκαν σε ηλεκτροεγκεφαλογράφους (EEG), ώστε να μετρηθεί η εγκεφαλική τους δραστηριότητα. Οσοι χρησιμοποίησαν την ΤΝ παρουσίασαν αισθητά χαμηλότερη ενεργοποίηση σε περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη δημιουργικότητα και τη συγκέντρωση. Αυτοί οι φοιτητές δυσκολεύτηκαν, επίσης, να θυμηθούν με ακρίβεια αποσπάσματα από το κείμενο που μόλις είχαν «γράψει». Μάλλον επειδή δεν το έγραψαν εκείνοι.

Η μελέτη του MIT, σύμφωνα με τον Economist, ενισχύει τα συμπεράσματα άλλων δύο σημαντικών ερευνών σχετικά με την επίδραση της ΤΝ στην κριτική σκέψη. Η πρώτη, που έγινε από ερευνητές της Microsoft Research, εξέτασε 319 εργαζόμενους που χρησιμοποιούν ΤΝ τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα. Οι συμμετέχοντες περιέγραψαν ότι διεκπεραίωσαν περισσότερες από 900 εργασίες, από σύνοψη εγγράφων έως δημιουργία διαφημιστικών εκστρατειών, με τη βοήθεια της ΤΝ.

Σύμφωνα με την αυτοαξιολόγησή τους, μόνο 555 από αυτές τις εργασίες απαιτούσαν κριτική σκέψη, όπως ο έλεγχος των αποτελεσμάτων πριν την αποστολή σε πελάτη ή η τροποποίηση της εντολής μετά από μη ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Οι υπόλοιπες έγιναν σχεδόν μηχανικά. Συνολικά, οι περισσότεροι δήλωσαν ότι χρειάστηκαν λιγότερη ή πολύ λιγότερη πνευματική προσπάθεια χρησιμοποιώντας εργαλεία όπως το ChatGPT, το Google Gemini ή το Copilot της Microsoft.

Σε άλλη έρευνα, ο καθηγητής Μίκαελ Γκέρλιχ του SBS (Swiss Business School) ρώτησε 666 Βρετανούς για τον βαθμό εμπιστοσύνης τους στην ΤΝ και τους υπέβαλε σε τεστ κριτικής σκέψης. Οσοι χρησιμοποιούσαν συχνότερα ΤΝ σημείωσαν χαμηλότερες επιδόσεις σε όλα τα πεδία. Μετά τη δημοσίευση, δεκάδες καθηγητές από σχολεία και πανεπιστήμια επικοινώνησαν μαζί του λέγοντας ότι η μελέτη αντανακλά πλήρως την εμπειρία τους με την αυξανόμενη χρήση ΤΝ από μαθητές και φοιτητές.

Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα αν η μακροχρόνια χρήση ΤΝ προκαλεί εξασθένηση των ανθρώπινων γνωστικών ικανοτήτων, γράφει ο Economist. Οι ίδιοι οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι απαιτείται περαιτέρω μελέτη για να αποδειχτεί μια ξεκάθαρη αιτιακή σχέση. Στη μελέτη του Γκέρλιχ, για παράδειγμα, είναι πιθανό ότι άτομα με υψηλότερη κριτική σκέψη βασίζονται, έτσι κι αλλιώς, λιγότερο στην ΤΝ. Η μελέτη του MIT, από την άλλη, είχε μικρό δείγμα (μόλις 54 άτομα) και επικεντρώθηκε σε μία μόνο δραστηριότητα.

Ο Economist σημειώνει ότι πολλά τεχνολογικά μέσα αποσκοπούν ακριβώς στο να μειώσουν τη γνωστική καταπόνηση, και αυτό δεν είναι καθόλου καινούργιο. Ηδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Σωκράτης παραπονιόταν ότι «το γράψιμο δεν είναι εργαλείο για να οξύνεται η μνήμη και η γνώση, αλλά λειτουργεί απλώς ως υπενθύμιση». Οι αριθμομηχανές απαλλάσσουν τους ταμίες από υπολογισμούς, ενώ οι εφαρμογές πλοήγησης αντικαθιστούν τους χάρτες. Ποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι αυτά τα εργαλεία μάς κάνουν λιγότερο ικανούς;

«Γνωστική τσιγγουνιά»

Σύμφωνα με τον Ιβαν Ρίσκο, καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Waterloo, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η χρήση τεχνολογικών βοηθημάτων αλλάζει τη δομή ή την ικανότητα του εγκεφάλου. Ο ίδιος, μαζί με τον συνάδελφό του Σαμ Γκίλμπερτ, καθιέρωσαν τον όρο «γνωστική εκχώρηση» (cognitive offloading), δηλαδή την τάση να μεταθέτουμε νοητικώς απαιτητικά καθήκοντα σε εξωτερικά μέσα. Υπεργολαβία, με άλλα λόγια.

Η ανησυχία έγκειται στο ότι η γενετική ΤΝ μάς επιτρέπει πλέον την εκχώρηση πολύ πιο σύνθετων διεργασιών. Αλλο είναι να εκχωρείς αριθμητικές πράξεις, γράφει ο Economist, και άλλο να μεταθέτεις τη διαδικασία συγγραφής ή επίλυσης σύνθετων προβλημάτων. Και όταν το μυαλό αρχίσει να απολαμβάνει την ευκολία, είναι δύσκολο να την εγκαταλείψει.

Αυτή η «γνωστική τσιγκουνιά», η τάση να επιλέγουμε τη λιγότερο απαιτητική διανοητική οδό, μπορεί να οδηγήσει σε έναν φαύλο κύκλο. Οσο περισσότερο βασιζόμαστε στην ΤΝ, τόσο περισσότερο ατροφεί η κριτική μας σκέψη και τόσο πιο πολύ συνεχίζουμε να την αποφεύγουμε. Οπως παραδέχτηκε ένας συμμετέχων στη μελέτη του Γκέρλιχ, «έχω αρχίσει να βασίζομαι τόσο πολύ στην ΤΝ, που δεν είμαι σίγουρος ότι ξέρω πώς να λύσω ορισμένα προβλήματα μόνος μου».

Πολλές εταιρείες προσδοκούν σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας από την ευρύτερη υιοθέτηση της ΤΝ. Ομως αυτό ίσως να έχει και παρενέργειες. «Η μακροχρόνια φθορά της κριτικής σκέψης θα μπορούσε να μειώσει την ανταγωνιστικότητα», λέει στον Economist η Μπάρμπαρα Λάρσον, καθηγήτρια μάνατζμεντ στο Northeastern University. Παράλληλα, η εκτεταμένη χρήση ΤΝ μπορεί να μειώσει τη δημιουργικότητα.

Σε έρευνα του Πανεπιστημίου του Τορόντο, 460 άτομα κλήθηκαν να προτείνουν ευφάνταστες χρήσεις κοινών αντικειμένων, όπως ένα λάστιχο ή ένα παντελόνι. Οσοι είχαν δει πρώτα ιδέες που τους έδωσε η ΤΝ έδωσαν σαφώς λιγότερο δημιουργικές και πρωτότυπες απαντήσεις από εκείνους που εργάστηκαν χωρίς βοήθεια.

Για παράδειγμα, το chatbot πρότεινε να γεμίσει κανείς ένα παντελόνι με άχυρο για να φτιάξει μισό σκιάχτρο, δηλαδή μια αρκετά κυριολεκτική επαναχρησιμοποίηση. Ενας συμμετέχων χωρίς βοήθεια, αντίθετα, πρότεινε να γεμίσουν τις τσέπες με ξηρούς καρπούς για να φτιάξουν μια ταΐστρα πουλιών.

Πρακτικές λύσεις για να μη… χαζεύουμε

Υπάρχουν, ωστόσο, τρόποι να διατηρήσουμε το μυαλό μας σε εγρήγορση, συνεχίζει ο Economist. Η Λάρσον προτείνει να αντιμετωπίζουμε την ΤΝ ως «έναν ενθουσιώδη αλλά αφελή βοηθό». Ο Γκέρλιχ συνιστά να χρησιμοποιούμε την ΤΝ όχι για να δίνει άμεσα την τελική απάντηση, αλλά για να μας καθοδηγεί βήμα προς βήμα. Αντί, δηλαδή, να ρωτήσεις «πού να πάω διακοπές με ήλιο;», μπορείς να ξεκινήσεις με το «σε ποιες περιοχές βρέχει λιγότερο» και να συνεχίσεις σταδιακά.

Η ομάδα της Microsoft έχει επίσης πειραματιστεί με βοηθούς ΤΝ που διακόπτουν ανά φάσεις τους χρήστες με «προκλήσεις», για να τους ωθήσουν σε βαθύτερη σκέψη. Αντίστοιχα, ερευνητές από τα πανεπιστήμια Emory και Stanford προτείνουν να επαναπρογραμματιστούν τα chatbots ώστε να λειτουργούν ως «συνεργάτες σκέψης», κάνοντας ερωτήσεις, αντί να προσφέρουν άμεσες απαντήσεις.

Τέτοιες προσεγγίσεις, όμως, ίσως δεν είναι ιδιαίτερα πρακτικές. Ακόμα και αν οι κατασκευαστές τροποποιούσαν τα συστήματα ώστε να είναι πιο αργά ή πιο απαιτητικά, η αλλαγή θα είχε κόστος, σημειώνει ο Economist. Μια έρευνα στο Abilene Christian University έδειξε ότι τα εργαλεία ΤΝ που διακόπτουν συχνά τον χρήστη χειροτέρευσαν τις επιδόσεις αδύναμων φοιτητών σε απλές εργασίες.

Υπάρχουν, επισημαίνει ο Economist, και πιο άμεσες, αν και κάπως απόλυτες λύσεις. Για παράδειγμα, οι χρήστες θα μπορούσαν να υποχρεώνονται από το bot να προτείνουν μόνοι τους μια απάντηση ή να περιμένουν μερικά λεπτά πριν τους επιτραπεί η πρόσβαση στην ΤΝ. Σύμφωνα με τη Ζάνα Μπουτσίνκα, ερευνήτρια της Microsoft, τέτοιες τακτικές μπορεί να βελτιώνουν τις επιδόσεις αλλά είναι αντιδημοφιλείς. «Οι άνθρωποι δεν θέλουν να πιέζονται να σκεφτούν», λέει. Τέτοιες πρακτικές θα αύξαναν κατακόρυφα τη ζήτηση για «παρακάμψεις» του συστήματος. Σε έρευνα που διεξήχθη σε 16 χώρες, το 47% των ερωτηθέντων είπαν ότι θα χρησιμοποιούσαν ΤΝ ακόμα κι αν απαγορευόταν από τον εργοδότη τους.

Η τεχνολογία είναι ακόμη νέα και σε πολλές περιπτώσεις ο ανθρώπινος εγκέφαλος παραμένει το πιο ισχυρό εργαλείο. Ομως με τον καιρό, τόσο οι χρήστες όσο και οι ρυθμιστικές αρχές θα πρέπει να αξιολογήσουν αν τα γενικά οφέλη της ΤΝ αντισταθμίζουν το γνωστικό της τίμημα, καταλήγει ο Economist. Αν τελικά αποδειχτεί πως η ΤΝ μας «κάνει κουτούς», θα μας πειράξει αυτό;

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News