Νοούνται ως θησαυροφυλάκια. Στα κιτάπια τους μπορεί κανείς να ανακαλύψει το γενεαλογικό του δέντρο, να διαβάσει έγγραφα από το αρχείο του Γεωργίου Μαύρου, πάλαι ποτέ ηγέτη της Ενωσης Κέντρου, ή να δει τις αφίσες από τις καμπάνιες του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, από τη δεκαετία του ’50 ακόμη. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, προβεβλημένα δυσανάλογα προς τη σπουδαιότητά τους, έχουν διαγράψει ιστορία μακρά, από τα χρόνια του Ελευθερίου Βενιζέλου (ιδρύθηκαν το 1914), διατηρώντας μέχρι σήμερα το πλεονέκτημα της υψηλής τεχνογνωσίας τους.

«Τα ΓΑΚ εκπονούν τεράστιο έργο ψηφιοποίησης 110 εκατ. εγγράφων-τεκμηρίων που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα», σημειώνει μιλώντας στο Protagon ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος, καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, πρόεδρος της Εφορείας των ΓΑΚ και πρόεδρος του Παρατηρητηρίου για τη Διδασκαλία της Ιστορίας της Ευρώπης (ΟΗΤΕ), στο Συμβούλιο της Ευρώπης. «Το έργο, που χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης, θα έχει ολοκληρωθεί ως το καλοκαίρι του 2026 και θα είναι διαθέσιμο, ασφαλώς, στο ευρύ κοινό, ακόμη και για έρευνα από το σπίτι. Προσφέρεται ένα εργαλείο εκδημοκρατισμένης πρόσβασης, και όχι μόνο για επιστήμονες-ιστορικούς».

Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τα γενεαλογικά δέντρα, η έρευνα είναι δυνατή ακόμη και τώρα. Οι ενδιαφερόμενοι για βουτιά στα βαθιά του παρελθόντος των οικογενειών τους μπορούν να αξιοποιήσουν το εργαλείο «Αρχειομνήμων».

Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους διαθέτουν 58 υπηρεσίες σε ολόκληρη τη χώρα, σχεδόν σε κάθε νομό. Είναι βέβαιο όμως ότι θα αποδώσει η έρευνα; Ο κ. Σωτηρόπουλος καθιστά σαφές ότι η αναζήτηση πληροφοριών γύρω από γενεαλογικά δέντρα δεν είναι πάντοτε εύκολη και απλή υπόθεση, καθώς κυριαρχεί η τυχαιότητα και ενιαίες σειρές οικογενειών απουσιάζουν. Και αυτό διότι «πολλά δημοτολόγια δεν είναι ούτε πλήρη ούτε και ακριβή. Αλλα καταστράφηκαν αλλά ουδέποτε παραδόθηκαν. Χώρια το γεγονός ότι το νέο ελληνικό κράτος δεν ήταν εξαρχής ενιαίο – πλείστες όσες περιοχές ενσωματώθηκαν πολύ αργότερα. Σε όποια περιοχή υπήρχε κουλτούρα φύλαξης αρχειακού υλικού, όπως για παράδειγμα στα Επτάνησα, ιδίως στην Κέρκυρα, από τους Ενετούς, το αρχείο είναι εκπληκτικό».

Ενορίες, ληξιαρχικές πράξεις και «του λιναριού τα πάθη»

Πολύτιμο δεν είναι μόνο το περιεχόμενο των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Πολλές φορές πολύτιμα είναι και τα κτίρια στα οποία στεγάζονται –η Κέρκυρα συγκαταλέγεται σε αυτά– ή και τα «σημεία» που τα φιλοξενούν. Το λιλιπούτειο και ανεμοδαρμένο παράρτημα των ΓΑΚ στο Κάστρο της Χώρας των Κυθήρων, με θέα στη θάλασσα και τη βραχονησίδα Χύτρα, δεν συγκρίνεται.

Μια βόλτα ανάμεσα στους θεόρατους τόμους αρκεί για να κατανοήσει κανείς την αθόρυβη αλλά συστηματική δουλειά στους κόλπους του Αρχείου. Στη συντήρηση των εγγράφων, την επιστημονική οργάνωση, τη διαχείριση του υλικού. Κάθε λογής διοικητικά έγγραφα, από ένα σχολικό πρακτικό που χρονολογείται στις 29 Οκτωβρίου 1940, μία μόλις ημέρα μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (μας πληροφορεί ότι ο γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Κυθήρων, Γεωργούλης, συγκάλεσε τον Σύλλογο των Καθηγητών για να ανακοινώσει ότι τα μαθήματα διακόπτονται), έως και έγγραφα-καταγγελίες για μικροεπεισόδια στην Εκτελεστική Αστυνομία το 1843, απαρτίζουν τον μικρό θησαυρό του Τσιρίγου.

Θησαυρός που εκτιμάται εντός και εκτός συνόρων, ακόμη και στην Αυστραλία, αφού πολλοί Κυθήριοι που έχουν μεταναστεύσει στη μακρινή ήπειρο αναζητούν τις ρίζες τους στο παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους.

Η προϊσταμένη του τοπικού Αρχείου Κυθήρων, Ρενάτα Πανταζίδου, συνεπικουρούμενη από τον φιλόλογο – υπάλληλο του Αρχείου Γεώργιο Λουράντο, δημοσιοποιούν συχνά πυκνά σχετικό υλικό που έχουν μελετήσει, και στα social media, πέρα από τα όρια των επιστημονικών συνάξεων.

«Βασικές πηγές των πληροφοριών για τα γενεαλογικά δέντρα είναι τα ληξιαρχικά βιβλία των ενοριών, τα οποία και φυλάσσονται στο Κάστρο», λένε αμφότεροι. «Πηγές πολύτιμες για την ιστορική έρευνα, και τη διατήρηση της τοπικής μνήμης είναι επίσης οι απογραφές του πληθυσμού στο νησί».

Χάρτες και έγγραφα της διοίκησης, τεκμήρια της Αγγλοκρατίας, όλο το «χθες» του νησιού χωράει στα ράφια των ΓΑΚ. Πανταζίδου και Λουράντος έχουν εντοπίσει ακόμη και έγγραφο για αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο κατοίκους στο Κάτω Λειβάδι, σπουδαίο μέσα στην ασημαντότητά του. Αφορμή, η επεξεργασία του λιναριού.

Γράφουν αμφότεροι: «Η Γρηγορία Τζάννε-Καόνη, μια εργατική και περήφανη γυναίκα, είχε βάλει το λινάρι της για να μουσκέψει, όπως συνήθιζαν τότε, σε ένα λάκκο  με νερό στο λαγκάδι “ονομαζόμενον λινοβροχία”. Το λινάρι έπρεπε να μείνει εκεί ώσπου να μαλακώσει και μετά από κοπιώδη επεξεργασία να γίνει ίνα, υλικό πολύτιμο για υφάσματα και σκοινιά.

»Μια μέρα εμφανίστηκε ο Σταυριανός Κασιμάτης, ο οποίος προσπάθησε να πάρει με το ζόρι τον λάκκο με το νερό για να βάλει το δικό του λινάρι. Η Γρηγορία αντέδρασε και ο Κασιμάτης “της εβάρεσεν δύο μπουνιές” και “την έσπροξεν πασχίζοντας να την ρίψη εις τον λάκκον. Σύμφωνα με έγγραφο που υπάρχει στο Τοπικό Αρχείο των Κυθήρων, το περιστατικό κατήγγειλε στην Εκτελεστική Αστυνομία στις 5 Ιουλίου 1843 ο προεστός Λειβαδίου Γεώργιος Κασιμάτης.

»Και κάπως έτσι, η ιστορία αυτή έρχεται να μας θυμίσει τη φράση που ακόμα λέγεται στο Τσιρίγο “του λιναριού τα βάσανα”, όχι μόνο του φυτού, που περνά χίλια στάδια ώσπου να γίνει νήμα, αλλά και των ανθρώπων που περνούν δοκιμασίες για να κρατήσουν το δίκιο και την αξιοπρέπειά τους».

Στα άδυτα των υπουργείων

Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους γίνονται συχνά πόλος έλξης για γόνους επωνύμων, δημοσίων προσώπων που θέλουν να εμπιστευθούν πολύτιμο υλικό. Είναι ενδεικτικό ότι, προσφάτως, μέλος της οικογένειας του Γεωργίου Μαύρου, πάλαι ποτέ ηγέτη της Ενωσης Κέντρου, παρέδωσε το αρχείο του πολιτικού στα ΓΑΚ.

Ο κ. Σωτηρόπουλος εξηγεί ότι και πολλά υπουργεία, όταν διαθέτουν ανενεργά, μη λειτουργικά αρχεία, συνηθίζουν να τα παραδίδουν στα χέρια των επιστημόνων των ΓΑΚ. Απίθανα πράγματα μπορεί να βρεθούν σε υπόγεια και αποθήκες θώκων κυβερνητικής εξουσίας. Το υπουργείο Οικονομικών έχει φέρειπείν υλικό για τα δημοσιονομικά πράγματα της χώρας κατά την περίοδο της βασιλείας του Οθωνα. Το υπουργείο Τουρισμού έχει το αρχείο του ΕΟΤ, που εξιστορεί την ιστορία της ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού από τη δεκαετία του 1950 ακόμη.

Αν πάντως οι ειδικοί μπορούσαν να «φωνάξουν», ένα πράγμα θα ζητούσαν: «Κουλτούρα αρχείων», κουλτούρα που να επιτρέπει τη σωστή φύλαξη, την αξιοποίηση μικρών και μεγάλων «μνημείων» του παρελθόντος.

«Δεν νοείται προηγμένο κράτος χωρίς αρχειακή μνήμη», εκτιμά ο καθηγητής Σωτηρόπουλος. «Eνα κράτος θεωρείται σύγχρονο όταν μπορεί να διασφαλίσει τη συνέχειά του».

Τα ΓΑΚ απευθύνονται και σε σχολεία, με ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, ενώ κατά τόπους Αρχεία φιλοξενούν μόνιμες εκθέσεις ξεχωριστού ενδιαφέροντος.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News