Κουίζ: Ποιο από τα παρακάτω έργα του Σαίξπηρ αφορά τη φυλή; (Α) «Αμλετ», (Β) «Οθέλλος», (Γ) «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», (Δ) «Τα Σονέτα». Αν απαντήσατε το (Β), δεν είστε οι μόνοι. Πολλοί έχουν διδαχθεί ότι ο «Οθέλλος» είναι το πρωταρχικό φυλετικό θεατρικό έργο του Σαίξπηρ, επειδή, φυσικά, εστιάζει σε έναν μαύρο χαρακτήρα.

Ο Ντάνιελ Πόλακ – Πέλζνερ μας θυμίζει, όμως, στο Atlantic ότι ο Σαίξπηρ έγραψε και άλλα έργα με μη λευκούς χαρακτήρες: Ο Σαλέριο, Πρίγκιπας του Μαρόκου στον «Εμπορο της Βενετίας», είναι ένας από τους μνηστήρες της πλούσιας κληρονόμου Πόρσια, που την παρακαλεί «μη με απορρίψεις για το χρώμα της επιδερμίδας μου»· η Κλεοπάτρα είναι η αφρικανή βασίλισσα στο «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», την οποία οι ρωμαίοι στρατιώτες κατηγορούν ότι αποπλάνησε τον στρατηγό τους, Αντώνιο, με το «σκούρο της μέτωπο»· ο Ααρών ο Μαυριτανός στον «Τίτο Ανδρόνικο», την πρώτη τραγωδία του Σαίξπηρ, είναι ένας μηχανορράφος, κακόβουλος και συμπονετικός εναλλάξ, που ρωτά: «Είναι το μαύρο τόσο βασική απόχρωση;»· ακόμη και ο Κάλιμπαν είναι ιθαγενής του νησιού στην «Τρικυμία» και υπηρέτης του Πρόσπερο, τον οποίο το αφεντικό τον αποκαλεί «αυτό το πράγμα του σκότους».

Είναι έργα, που συνήθως χρεώνονται στον Σαίξπηρ ως φυλετικά, με τον περιορισμό, ωστόσο, ότι η φυλή ισχύει μόνο όταν υπάρχουν έγχρωμοι άνθρωποι. Αυτή η άποψη, όμως, απορρίπτεται οριστικά στην αποκαλυπτική νέα συλλογή δοκιμίων «White People in Shakespeare», την οποία έχει επιμεληθεί ο Αρθουρ Λ. Λιτλ, καθηγητής του UCLA και σπουδαίος μελετητής του Σαίξπηρ και των φυλετικών θεμάτων. Ακόμη και ο τίτλος του βιβλίου είναι ασυνήθιστος. Λευκοί στον Σαίξπηρ; Μήπως είναι περιττό; Μέρος της άποψης του Λιτλ και των συναδέλφων του δοκιμιογράφων είναι ότι οι λευκοί θεωρούνται νόρμα στον κανόνα της Δύσης για τόσο πολύ καιρό, ώστε το να τους ονομάζεις λευκούς σημαίνει συμμετοχή σε κρίσιμη φυλετική μελέτη.

Κατασκευή της λευκής ταυτότητας

Το «White People» υποστηρίζει ότι τόσο ο «Αμλετ», όσο ο «Ρωμαίος και η Ιουλιέτα» και τα «Σονέτα» αφορούν τη φυλή εξίσου με τον «Οθέλλο», επειδή όλα εμπλέκονται στον ορισμό της λευκότητας. Το έργο του Σαίξπηρ, υποστηρίζει η συλλογή, ήταν κομβικό για την κατασκευή της λευκότητας ως φυλετικής κατηγορίας κατά την Αναγέννηση και οι λευκοί, με τη σειρά τους, χρησιμοποίησαν έκτοτε τον Σαίξπηρ για να ρυθμίσουν τις κοινωνικές ιεραρχίες.

Για να είμαστε ξεκάθαροι, γράφει ο Πόλακ – Πέλζνερ στο Atlantic, αυτό το βιβλίο δεν προσπαθεί να δαιμονοποιήσει τον Σαίξπηρ ή να δυσφημήσει τους ανθρώπους που απολαμβάνουν το έργο του. Σε αυτά τα δοκίμια παρουσιάζεται η πολυπλοκότητα και η δύναμη του δραματικού του στίχου. Η συλλογή υποστηρίζει, όμως, πως ό,τι είναι όμορφο στον Σαίξπηρ -ή αυτό που θεωρούν όμορφο οι αναλυτές του- συχνά αποδίδεται με φυλετικούς όρους. Ενα εντυπωσιακό παράδειγμα υπάρχει στο πρώτο δοκίμιο του «White People», που υπογράφει ο αείμνηστος Ιμτιάζ Χαμπίμπ, καθηγητής σύγχρονης Αγγλικής Λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο Old Dominion του Νόρφολκ στην Βιρτζίνια, ειδικός στον Σαίξπηρ και από τους πρώτους που μελέτησαν τα φυλετικά ζητήματα στην αγγλική λογοτεχνία. Ο Χαμπίμπ παίρνει τoν πρώτο στίχο του «Σονέτου 1» του Σαίξπηρ, που εκλιπαρεί έναν όμορφο νεαρό να αναπαραχθεί:  «From fairest creatures we desire increase/That thereby beauty’s rose might never die»… ( «Tα πιο ωραία πλάσματα επιθυμούμε να πολλαπλασιαστούν / ώστε να διατηρηθεί το ρόδο της ομορφιάς τους για τον κόσμο»).

Η λέξη κλειδί εδώ είναι το «fairest». Στην εποχή του Σαίξπηρ, γράφει ο Χαμπίμπ, το «fair» θα μπορούσε να σημαίνει σωματικά ελκυστικό ή ηθικά δίκαιο. Θα μπορούσε επίσης να αναφέρεται στην απόχρωση της επιδερμίδας. Πιο επιδραστικά, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να συνδέσει την ελκυστικότητα και τη δικαιοσύνη με τη λευκότητα. Οταν ο Δόγης της Βενετίας εγκρίνει την αρετή του Οθέλλου, λέει για παράδειγμα στον πατέρα της Δυσδαιμόνας Βραβάντιο, «…If virtue no delighted beauty lack,/Your son-in-law is far more fair than black» («… εάν δεν ήναι ψεύμα, ότι δεν έχει ευμορφιάς η αρετή ανάγκην, τότ’ ο γαμβρός σου κάτασπρος και όχι μαύρος είναι», μετάφραση του Δημητρίου Βικέλα, 1876).

(Είναι άραγε τυχαίο ότι στο παραμύθι «Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι» η απάντηση του μαγικού καθρέφτη στην ερώτηση της κακιάς βασίλισσας «Ποια είναι η πιο ωραία από όλες στον κόσμο;» είναι «Η Χιονάτη»;)

Λευκό: δίκαιο ή ωραίο…

Η Κιμ Φ. Χολ, καθηγήτρια Αγγλικών στο Κολέγιο Μπάρναρντ του Κολούμπια, που συνέβαλε επίσης στο «White People», έδειξε τη φυλετική πτυχή του «fair» (δίκαιο ή ωραίο) σχεδόν πριν από τρεις δεκαετίες στην μελέτη της «Things of Darkness»,  η οποία εξακολουθεί να αμφισβητείται, καθώς δεν συμφωνούν με τις ιδέες της όλοι οι μελετητές του Σαίξπηρ, γράφει στο Atlantic ο Πόλακ – Πέλζνερ, ο οποίος ωστόσο δηλώνει ότι  βρίσκεται στο στρατόπεδο της Χολ.

Το αποτέλεσμα είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι που εξακολουθούν να διαβάζουν αποσπάσματα όπως ο πρώτος στίχος του «Σονέτου 1» χωρίς να αναγνωρίζουν ότι μια παράφρασή του θα μπορούσε βασικά να είναι «Θέλουμε να έχουν περισσότερα μωρά οι πιο λευκοί άνθρωποι». Ο Χαμπίμπ αποκαλεί αυτό τον στίχο «δήλωση του επιθυμητού ευγονικού προνομίου της αναπαραγωγής των λευκών», χαρακτηριστικό είδος της συναρπαστικής και εξίσου ανησυχητικής πρότασης, την οποία προσφέρει αυτή η συλλογή δοκιμίων σε κάθε βήμα.

Συχνά λέγεται ότι αυτή η μέθοδος φυλετικής ακαδημαϊκής μελέτης επιβάλλει σύγχρονες κατηγορίες στο παρελθόν, κάτι που όμως δεν ενοχλεί τον Πόλακ – Πέλζνερ. Κάθε εποχή, παρατηρεί στο Atlantic, έχει τα  ερμηνευτικά της ερωτήματα που γεννιούνται από τις δικές της ανησυχίες και έχει καθυστερήσει πολύ ν γίνει μια αντιρατσιστική προσέγγιση στον Σαίξπηρ. Ιστορικά, ωστόσο, υπάρχουν πολλά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι ακόμη κι αν οι άνθρωποι του 16ου και 17ου αιώνα δεν χρησιμοποιούσαν τις φυλετικές κατηγορίες με τον ίδιο τρόπο που το κάνουμε εμείς σήμερα, πάλευαν με την κατασκευή κοινωνικών ιεραρχιών με βάση τις αναδυόμενες φυλετικές κατηγορίες, οι οποίες στη συνέχεια διαμόρφωσαν τον κόσμο μας.

Στην πραγματικότητα, ένα από τα κύρια ενδιαφέροντα της συλλογής δοκιμίων «White People in Shakespeare» είναι το πόσο ρευστή και ενοχλητική ήταν συχνά η ιδέα της λευκότητας -τόσο ως φυλετική όσο και ως αισθητική κατηγορία- όπως αναπτύχθηκε από τη μεσαιωνική έως την πρώιμη σύγχρονη περίοδο. Ο επιμελητής της συλλογής των δοκιμίων Αρθουρ Λίτλ υποστηρίζει, μάλιστα, ότι το 1613, θα είχε φανεί οξύμωρη η πρώτη τεκμηριωμένη εμφάνιση της φράσης «λευκοί άνθρωποι» (σε μια παράσταση σε σενάριο του, σύγχρονου του Σαίξπηρ, Τόμας Μίντλετον). Η λευκότητα ήταν ιδιοκτησία της ελίτ, που μπορούσε να καυχηθεί για αγνές χριστιανικές ψυχές, για το φως της ανθρωπιστικής μάθησης και για τα φωτεινά μακιγιαρισμένα πρόσωπα, ενώ οι «άνθρωποι» («people»), ο συλλογικός όρος για το κοινό πλήθος που έπρεπε να κοπιάσει για να ζήσει, δεν μπορούσε να διεκδικήσει την εμφάνιση, πόσο μάλλον τη δύναμη του να είσαι λευκός. «Λευκοί άνθρωποι», γράφει ο Λιτλ, «δεν υπήρχαν».

Ωστόσο, ήδη κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, το θέατρο ανέβαζε παραστάσεις, χρησιμοποιώντας μακιγιάζ, προσθετική, κοστούμια και διάφορα σκηνικά αντικείμενα, που βοηθούσαν στον επαναπροσδιορισμό των ορίων της λευκότητας. Αυτά τα όρια θα μπορούσαν να είναι εθνικά και γεωγραφικά, όπως στην περίπτωση των ιστορικών έργων του Σαίξπηρ· ιστορικά και αστικά, όπως στα ρωμαϊκά έργα του· ή ακόμα και ρομαντικά, όπως στα ερωτικά του έργα. Ο Ρωμαίος, για παράδειγμα, σε πολλές από τις πρώτες σκηνές προσπαθεί να προσδιορίσει αν υπάρχει κάποια «πιο ωραία (ή δίκαιη) από την αγάπη μου»· οι βαθμοί λευκότητας στη Βερόνα, γράφει  στο «White People» ο Κάιλ Γκρέιντι, καθηγητής Αγγλικών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Ιρβιν, είναι μια επαναλαμβανόμενη ανησυχία.

Το Λευκό Πέος του Αντόνιο

Το πιο προκλητικό δοκίμιο, που δείχνει «λευκότητα υπό διαπραγμάτευση» είναι του Ιαν Σμιθ με τίτλο «Antonio’s White Penis: Category Trading in The Merchant of Venice» («Το Λευκό Πέος του Αντόνιο: Κατηγορία Εμπόριο στον “Εμπορο της Βενετίας”»). Στο συμβόλαιο που υπογράφει ο Αντόνιο με τον Σάιλοκ, υπάρχει ένας όρος που λέει ότι αν ο έμπορος δεν μπορέσει να ξοφλήσει το δάνειο στον ορισμένο χρόνο, τότε ο εβραίος τοκογλύφος θα κόψει μια λίβρα σάρκας του Αντόνιο «από οποιοδήποτε μέρος του σώματός σου μου αρέσει».

Η πρόκληση του δοκιμίου δεν προέρχεται από την ονομασία του πέους του  Αντόνιο· αυτό δεν είναι κάτι νέο για τους μελετητές που έχουν ήδη αναρωτηθεί εάν το συμβόλαιο μπορεί να περιλαμβάνει ένα είδος περιτομής ή ευνουχισμού. Το νέο είναι ότι ο Σμιθ παρατηρεί πόσο ακριβής είναι ο όρος του συμβολαίου: “an equal pound / Of your fair flesh”( «ίση με μια λίβρα / Από την “ωραία” σου σάρκα». Σύμφωνα με την ανάγνωση του Σμιθ, η λευκότητα του Αντόνιο είναι αυτό που ο Σάιλοκ εποφθαλμιά ως Εβραίος, ο οποίος, αν και δεν είναι μελαχρινός, εντούτοις αποκλείεται από τα προνόμια, που απολαμβάνουν οι ωραίοι (ή δίκαιοι), Χριστιανοί Βενετοί.

Παραείναι τετριμμένη αυτή η ανάγνωση; Οχι, κατά τη γνώμη του Πόλακ – Πέλζνερ. Σίγουρα, γράφει στο Atlantic, ορισμένοι μελετητές μπορεί να θέλουν να δίνουν προτεραιότητα σε μια θρησκευτική ερμηνεία έναντι μιας φυλετικής· ο Σμιθ, ωστόσο, προσθέτει απλώς ένα στρώμα ανάλυσης, κρυμμένο σε κοινή θέα, που δείχνει με ποιον τρόπο, στη φαντασία του Σαίξπηρ, η φυλή και η θρησκεία, όπως το σεξ και το χρήμα ή η σάρκα και αίμα, ήταν πολύ συχνά αλληλένδετες.

Στο νέο του βιβλίο «Black Shakespeare», ο Ιαν Σμιθ αναφέρει άλλο ένα καινοτόμο επιχείρημα: ότι η απροθυμία του Αμλετ να εκδικηθεί τον θείο του για τη δολοφονία του πατέρα του προέρχεται από τον φόβο του ότι ο εκδικητής μαρκάρεται σαν ένας τύπος «Βίαιου, Δολοφονικού Μαύρου Ανθρώπου». Αν ο Αμλετ έπαιρνε εκδίκηση, δεν θα ήταν πια τόσο λευκός. Αυτό μπορεί να φαίνεται παρατραβηγμένο μέχρι να δει κανείς τη γλώσσα με την οποία περιγράφει μια εκδικητική φιγούρα που θυμάται ο Αμλετ από τον Τρωικό πόλεμο: «The rugged Pyrrhus /he whose sable arms, / Black as his purpose, did the night resemble / When he lay couched in the ominous horse, / Hath now this dread and black complexion smeared / With heraldry more dismal». Ηταν πράγματι η φυλή το καθοριστικό ζήτημα για τον Αμλετ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ψυχολογική ή κοινωνική εξήγηση που πρότειναν οι μελετητές; Ενα απόσπασμα σαν αυτό δυσκολεύει την απόρριψη της θεωρίας του Σμιθ.

Με τη συμμετοχή καταξιωμένων μελετητών όπως οι Σμιθ, Χολ και Χαμπίμπ, η συλλογή δοκιμίων «White People» προαναγγέλλει την ανάδυση μιας ομάδας μελετητών του Σαίξπηρ, πολλοί από τους οποίους είναι έγχρωμοι και επειδή εστιάζουν στη φυλή, έχουν αποκλειστεί μερικές φορές από κορυφαία περιοδικά του χώρου. Ενας από τους στόχους αυτού του τόμου είναι να χαρτογραφήσει την ιστορία των λευκών ανθρώπων, που ελέγχουν την πρόσβαση στη σαιξπηρική ερμηνεία, και κατά συνέπεια, ελέγχουν την πρόσβαση στις ιδέες οι οποίες προέκυψαν από τα έργα του Σαίξπηρ.

Λευκό όχι στην επιμειξία

Οι λευκοί επικαλέστηκαν τον Σαίξπηρ για να δικαιολογήσουν την αντίθεσή τους στην επιμειξία· για παράδειγμα ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τζον Κουίνσι Ανταμς έγραψε το 1836 ότι «το ηθικό δίδαγμα» του «Οθέλλου» είναι ότι «η επιμειξία μαύρου και λευκού αίματος είναι παραβίαση του νόμου της Φύσης». Εναν αιώνα αργότερα, ο απόγονός του, Τζόζεφ Κουίνσι Ανταμς, άνοιξε πανηγυρικά στην Ουάσιγκτον τη Folger Shakespeare Library, με τον Σαίξπηρ ως κεντρικό στοιχείο ενός υποχρεωτικού εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο είχε σώσει την Αμερική από μετανάστες «που συνέρρεαν στη χώρα σαν τις ακρίδες στην Αίγυπτο», «ξένους στο υπόβαθρό τους και με ξένη οπτική για τη ζωή», με «διαφορετικά φυλετικά χαρακτηριστικά» που αποτελούσαν «απειλή για τη διατήρηση του μακροχρόνιου αγγλικού πολιτισμού μας». Αν στην Αμερική, «το χωνευτήρι των φυλών», κατέληξε ο Ανταμς, «αναπτύχθηκε ένα ομοιογενές έθνος, με μια κουλτούρα που είναι ακόμα ουσιαστικά αγγλική, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο Σαίξπηρ έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαδικασία».

Η εστίαση σε αυτές τις επικλήσεις, ωστόσο, κινδυνεύει να επισκιάσει τους τρόπους με τους οποίους ορισμένοι έγχρωμοι παγκοσμίως έχουν οικειοποιηθεί τον Σαίξπηρ για τους δικούς τους σκοπούς, πολλοί από τους οποίους παίζουν και ξαναγράφουν τα έργα για να αμφισβητήσουν τις παρακαταθήκες της αποικιοκρατίας. Επομένως, παρατηρεί ο Πόλακ – Πέλζνερ στο Atlantic, είναι ωφέλιμο να βλέπεις το δεύτερο μισό του βιβλίου «White People» να κινείται προς δημιουργικές ανταφηγήσεις.

Μια συνομιλία με τους θεατρικούς συγγραφείς Κιθ Χάμιλτον Κομπ και Ανκουλι Φελίσια Κινγκ εξερευνά τον τρόπο με τον οποίο αντέστρεψαν το σενάριο του Σαίξπηρ στις δικές τους διασκευές του «Οθελλου». Συζητώντας για τα θεατρικά έργα «American Moor» του Κομπ και «Δυσδαιμόνα» της βραβευμένης με Νομπέλ αμερικανίδας συγγραφέα Τόνι Μόρισον και της τραγουδίστριας και συνθέτριας από το Μάλι Ρόκια Τραορέ (έργο το οποίο σκηνοθέτησε ο πρωτοποριακός σκηνοθέτης θεάτρου και όπερας Πίτερ Σέλαρς), ο Χολ λέει ότι «είναι καθήκον μας να βοηθήσουμε τους φοιτητές και το κοινό να ακούσουν φωνές πέρα από τον λευκό θόρυβο της βιομηχανίας του Σαίξπηρ». Και η μελετήτρια του Σαίξπηρ και φυλετικών θεμάτων Μάργκο Χέντρικς καλεί τους λευκούς συνομηλίκους της να σκεφτούν κριτικά τη λευκότητα ως ένα άρρητο πρότυπο αξίας.

«Αν όσοι από εμάς, όπως εγώ, εμπίπτουμε σε αυτή την κατηγορία, λάβουμε υπόψη το κάλεσμα της Χέντρικς», γράφει ο Πόλακ – Πέλζνερ στο Atlantic, «αυτή μπορεί να είναι η διαρκής συνεισφορά των “White People”: να μην υποθέτουμε ότι η λευκότητα είναι ο κανόνας, είτε για τους χαρακτήρες του Σαίξπηρ είτε για όσους τους ερμηνεύουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι απορρίπτουμε τον Σαίξπηρ ως έναν ξεπερασμένο νεκρό λευκό άνδρα. Αντίθετα, σημαίνει ότι τον αναζωογονούμε ως ένα κρίσιμο μέρος μιας διαπραγμάτευσης, που συνεχίζει να διαμορφώνει τον πολιτισμό μας σήμερα, πολύ πέρα από το θέατρο και τη σχολική τάξη».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News