Ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δήλωσε πρόσφατα ότι ήταν όνειρό του «να απελευθερώσει» τον ναό της Αγίας Σοφίας «από τα δεσμά της σκλαβιάς της» και να τη μετατρέψει σε τζαμί. Δεν δίστασε, λοιπόν, να το πραγματοποιήσει. Και σαν καλός μουσουλμάνος, την Παρασκευή 17 Ιουλίου έκανε την προσευχή του και στη συνέχεια παρέδωσε επίσημα τον ιστορικό χριστιανικό ναό της Κωνσταντινούπολης στη μουσουλμανική λατρεία.

Αν και οι αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας για τη μετατροπή σε τζαμί ενός βυζαντινού ναού-μουσείου ενταγμένου στον κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, είναι μάλλον χλιαρές, από τη στιγμή που ο Τούρκος πρόεδρος ανακοίνωσε την πρόθεσή του, χύθηκε πολύ μελάνι.

Και τώρα ο Κρίστιαν Σ. Σάνερ, ιστορικός Μεσανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με ένα άρθρο γνώμης στη Wall Street Journal, προτείνει μια μέση οδό για τη λειτουργία της Αγίας Σοφίας, κάτι ανάλογο δηλαδή με τη λειτουργία του Μεγάλου Τεμένους των Ομεϋαδών, που βρίσκεται στη Δαμασκό της Συρίας.

Η Αγία Σοφία μάγεψε τον Σάνερ, ο οποίος την επισκέφθηκε για πρώτη φορά όταν ακόμη ήταν μικρό αγόρι και έκανε το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό, αλλά εξακολουθεί να τον γοητεύει και τώρα που είναι ιστορικός, καθώς είναι τόσο περίπλοκες οι πολιτιστικές, θρησκευτικές και πολιτικές της ταυτότητες, γράφει στην WSJ.

Επειτα από αιώνες πολέμων και ιδεολογικών μετατροπών, η Αγία Σοφία έγινε κοσμικό μνημείο και κατά συνέπεια ιδιοκτησία όλων, Τούρκων, μη Τούρκων, χριστιανών και μουσουλμάνων, και αποδεικτικό στοιχείο της ιστορικής ποικιλότητας τόσο της Τουρκίας όσο και πολλών άλλων μουσουλμανικών κρατών της περιοχής. Δυστυχώς τώρα, γράφει ο Σάνερ, υφίσταται άλλη μία, όχι καλή, μετατροπή, μετά την απόφαση του Τούρκου προέδρου το μουσείο να επανέλθει στην παλιά του κατάσταση ως τζαμί.

Η κίνηση του Ερντογάν έχει ερμηνευθεί ευρέως ως μια προσπάθεια να αποσπάσει την προσοχή από την εσωτερική πολιτική αναταραχή της χώρας του. Θεωρήθηκε, επίσης, μια προσπάθεια να ικανοποιήσει τη θρησκευτική και εθνικιστική βάση των οπαδών του, για τους οποίους η οθωμανική περίοδος (όταν η Αγία Σοφία μετατράπηκε για πρώτη φορά σε τζαμί) σηματοδοτεί το ζενίθ της τουρκικής ιστορίας.

Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να διαγράψει το παρελθόν της Αγίας Σοφίας. Ως σύμβολο, όμως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για νέους σκοπούς, όχι για να τιμήσει την πολυεπίπεδη ιστορία της χώρας, αλλά για να δοξάσει τον θρίαμβο της Τουρκίας και του Ισλάμ.

Ο Σάνερ υπενθυμίζει στους αναγνώστες της WSJ την ιστορία της Αγίας Σοφίας, η οποία χτίστηκε μεταξύ 532 και 537 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και για αιώνες υπήρξε η παλλόμενη καρδιά του Ορθόδοξου κόσμου. Για ένα μικρό διάστημα κατά την περίοδο των Σταυροφοριών στις αρχές του 13ου αιώνα, όταν η Κωνσταντινούπολη κατελήφθη από τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας, ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός (1204-1261). Και μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, αφού σίγουρα δεν υπήρχε άλλος πιο ισχυρός τρόπος για την αναγγελία της επικράτησης του Ισλάμ και του τέλους των Βυζαντινών.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρευσε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο κοσμικός ηγέτης της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, μετέτρεψε το τζαμί σε μουσείο. Η απόφαση, λοιπόν, του Ερντογάν να την κάνει και πάλι τζαμί δεν είναι παρά η αντανάκλαση της νίκης του τούρκου προέδρου, μετά τη συστηματική προσπάθειά του να υπονομεύσει την κοσμική κληρονομιά του Ατατούρκ.

Ο Σάνερ τονίζει ακόμα ότι η Αγία Σοφία είναι το πιο διάσημο παράδειγμα ενός φαινομένου αρκετά διαδεδομένου στην Ισλαμική ιστορία (καθώς και πολλών άλλων πολιτισμών σε όλο τον κόσμο): δηλαδή, την αλλαγή χρήσης ενός ιερού χώρου για λόγους ανταγωνισμού. Στη Βόρεια Αφρική, την Αίγυπτο, τη Συρία και αλλού, τα πιο παλιά τζαμιά συχνά χτίστηκαν στους χώρους χριστιανικών εκκλησιών. Αυτές οι εκκλησίες, με τη σειρά τους, είχαν συχνά αντικαταστήσει συναγωγές και ειδωλολατρικούς ναούς, δημιουργώντας ένα αρχιτεκτονικό παλίμψηστο κατακτήσεων και μετατροπών.

Είναι επίσης σημαντικό, λέει ο Βρετανός ιστορικός, ότι δεν έκαναν μόνον οι μουσουλμάνοι τέτοιες αλλαγές. Στην Ιβηρική χερσόνησο, για παράδειγμα, αμέτρητα τζαμιά μετατράπηκαν σε εκκλησίες μετά το «Ρεκονκίστα» (Reconquista) δηλαδή την Ανακατάκτηση των εδαφών της Ιβηρικής χερσονήσου που κατείχαν οι Μουσουλμάνοι για περίπου επτά αιώνες (από την κατάλυση του κράτους των Βησιγότθων τον 8ο αιώνα μ.Χ μέχρι την κατάληψη της Γρανάδας το 1492 όπου είχαν περιοριστεί οι Μουσουλμάνοι τον 13ο αιώνα), μεταξύ άλλων και ο περίφημος καθεδρικός ναός της Κόρδοβα. Παρόμοια ιστορία έχουν και τα Βαλκάνια, όπου έχοντας επιτύχει ανεξαρτησία από τους Οθωμανούς κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα, οι εθνικιστές άρχισαν να μετατρέπουν τα οθωμανικά τζαμιά σε εκκλησίες και σε δημόσια κτήρια.

Στο πνεύμα αυτό, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μετατρέπει και πάλι τώρα το μουσείο της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Θα μπορούσε άραγε να υπάρξει μια μέση οδός; Ο ιστορικός Κρίστιαν Σ. Σάνερ προτείνει να γίνει η Αγία Σοφία χώρος λατρείας για όλους, ακολουθώντας το παράδειγμα του Μεγάλου Τεμένους των Ομεϋαδών στη Δαμασκό της Συρίας.

Πρόκειται για ένα από τα πιο μεγάλα, παλιά αλλά και τα πιο σημαντικά τζαμιά του κόσμου, στη θέση του οποίου αρχικά υπήρχε ένας αραμαϊκός ναός, ενώ επί ρωμαϊκής κυριαρχίας ανεγέρθηκε μεγαλοπρεπής ναός του Δαμασκηνού Δία, από τον οποίο σώζονται μέχρι σήμερα μια πύλη και μερικά τείχη.

Κατά τον εκχριστιανισμό της Δαμασκού, ο ρωμαϊκός ναός αντικαταστάθηκε από καθεδρικό ναό αφιερωμένο στον Αγιο Ιωάννη Βαπτιστή, μάλιστα σε ειδικό χώρο του τεμένους φυλάσσεται η κάρα του Αγίου. Στη συνέχεια η πόλη κατακτήθηκε από Αραβες και ο χριστιανικός ναός αγοράστηκε από το Χαλιφάτο των Ομεϋαδών (661-750 μ.Χ.) και μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος και ως τέτοιο λειτουργεί μέχρι σήμερα, επιτρέποντας όμως την προσευχή, τόσο σε μουσουλμάνους όσο και σε χριστιανούς.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News