Ποιος άνθρωπος πάνω στη Γη χρειάζεται λύματα από δεξαμενές ψαριών, κοτόπουλα, χνούδια στεγνωτηρίου, χαρτοσωλήνες από ρολά τουαλέτας, «ένα γύψινο καλούπι από το πόδι ενός δράκου του Κομόντο» ή μισή σπασμένη τουαλέτα; Κανείς, θα σκεφτείτε κατά πάσα πιθανότητα, αλλά η κοινότητα Buy Nothing («Μην αγοράζεις τίποτα») κάνει πραγματικά τη διαφορά: όλα αυτά είναι «δώρα», τα οποία συλλέγουν περισσότερα από 5 εκατ. μέλη σε όλο τον κόσμο, και δίνουν τα ανεπιθύμητα αντικείμενά τους στην τοπική κοινότητα. Είναι η ζωντανή απόδειξη ότι «τα σκουπίδια ενός ατόμου είναι ο θησαυρός κάποιου άλλου», όπως το θέτει η Ελίσα Μίλερ, διαχειρίστρια της ομάδας Blackheath/Charlton/Lewisham, στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Η Μίλερ πρόσφερε το σπασμένο παιχνίδι-κλουβί της κόρης της με ελάχιστη ελπίδα ότι θα το ήθελε κάποιος. Και όμως. Το άρπαξε ένας ντόπιος λάτρης της ανθοδετικής και το γέμισε με παχύφυτα και αναριχητικά φυτά. Ο γιος του συνδιαχειριστή της ομάδας είναι ο σημερινός ιδιοκτήτης ενός παιχνιδιού ελικοπτέρου με το οποίο έχουν παίξει πέντε οικογένειες Buy Nothing μέχρι σήμερα. Τα μέλη ζητούν αυτό που θέλουν και συνήθως το παίρνουν. Και μπορεί να είναι οτιδήποτε, από οικιακές συσκευές, έπιπλα και εργαλεία κηπουρικής μέχρι ρούχα και βρεφικά είδη, γράφει στον Guardian η Εμα Μπέντινγκτον.

Βέβαια, δεν υπάρχει τίποτα μοναδικό ή πρωτότυπο στο να δίνεις και να παίρνεις πράγματα δωρεάν. Είναι μια πρακτική τόσο παλιά όσο και η ανθρωπότητα. Ωστόσο αυτό που διακρίνει το project Buy Nothing από άλλα δίκτυα όπως τα Freecycle, Freegle, Olio και άλλα παρόμοια, είναι ότι η έμφαση δίνεται λιγότερο στα πράγματα, per se, και περισσότερο στην κοινότητα.

Στις «υπερτοπικές οικονομίες δώρων», όπως τις περιγράφει το Buy Nothing, οι χρήστες ενθαρρύνονται να αφήνουν τα αντικείμενα να «σιγοβράσουν» αντί να τα δίνουν στο πρώτο άτομο που τα ζητά, ίσως προτείνοντας να μοιραστούν ένα αστείο ή μια ιστορία εξηγώντας γιατί τα θέλουν. Εκτός από τα «δώρα» και τις «ερωτήσεις», οι χρήστες ενθαρρύνονται να δημοσιεύουν  την «ευγνωμοσύνη» τους, με ένα μήνυμα ή μια εικόνα, που να δείχνει τι σημαίνει για αυτούς ένα χαρισμένο αντικείμενο.

Ολα αυτά μπορεί να ακούγονται αφόρητα συναισθηματικά, αλλά η σκέψη που κρύβεται από πίσω είναι αρκετά ριζοσπαστική. Πρόκειται για ένα «κοινωνικό πείραμα», που προκαλεί μια θεμελιώδη αλλαγή στη στάση μας απέναντι στα υλικά αγαθά, καθώς χτίζεται μια αίσθηση κοινότητας και τα αντικείμενα αντιμετωπίζονται ως ιδιοκτησία της κοινότητας για κοινή χρήση, εξηγούν οι Ρεμπέκα Ροκφέλερ και Λισλ Κλαρκ  -οι οποίες εμπνεύστηκαν το project- μιλώντας στην Εμα Μπέντινγκτον, η κάθε μία από το σαλόνι του σπιτιού της στις ΗΠΑ, στην πολιτεία της Ουάσινγκτον. «Αν το δεις από μια οπτική χαράς και ανθρώπινης σύνδεσης», λέει η Ροκφέλερ, «είναι πιο πιθανό να εμπνεύσεις μια διαρκή αλλαγή, από ό,τι όταν το καταφέρνεις λέγοντας στους ανθρώπους: “Πρέπει να ζήσεις χωρίς αυτό”».

Η 55χρονη Κλαρκ και η 52χρονη Ροκφέλερ συνδέθηκαν ως «αποστάτες του Freecycle», λέει η Ροκφέλερ, η οποία προσπαθούσε να χαρίσει πράγματα (κλαδιά και τσουκνίδες), τα οποία ο τοπικός συντονιστής του Freecycle δεν θεωρούσε κατάλληλα για δώρα. Και οι δύο αναζητούσαν μια βαθύτερη σύνδεση, πέρα ​​από μια ανώνυμη παραλαβή από την πίσω πόρτα.

«Θέλαμε περισσότερο διάλογο», λέει ο Κλαρκ. Η στάση της διαμορφώθηκε από τις εμπειρίες της ως κινηματογραφίστρια, όταν εξερευνούσε σπηλιές νεκρών στα σύνορα Νεπάλ-Θιβέτ με τον σύζυγό της και τα παιδιά της. Τα αντικείμενα, που βρήκαν εκεί, είχαν χρησιμοποιηθεί, ανταλλαγεί, ευλογηθεί και μεταμορφωθεί επί αιώνες. «Με βοήθησαν να καταλάβω λίγο περισσότερο την πρακτική πλευρά της επαναχρησιμοποίησης και πώς ένας ολόκληρος πολιτισμός θα μπορούσε να ευδοκιμήσει χωρίς καταστήματα», λέει στον Guardian.

«Τα αντικείμενα είναι ένα πράγμα, αλλά οι ιστορίες που τα ακολουθούν –το χιούμορ, η γοητεία, οι αναμνήσεις – είναι αυτά που πραγματικά θέλουμε ο ένας από τον άλλον», συμφωνεί η Ροκφέλερ. Οι δύο Αμερικανίδες συγκλονίστηκαν επίσης από τους σωρούς των πλαστικών υπολειμμάτων που ξεβράζονταν στις παραλίες της πατρίδας τους, στο νησί Μπέινμπριτζ. «Αναρωτηθήκαμε, φυσικά, τι ρόλο παίζουμε σε αυτό και πώς θα μπορούσαμε να μειώσουμε τον αντίκτυπό μας», λένε. Και ξεκίνησαν με μια προσωπική ανταλλαγή δώρων σε ένα τοπικό πάρκο τα Σαββατοκύριακα, ιδρύοντας την πρώτη ομάδα στο Facebook το 2013.

Τα Χριστούγεννα, ειδικά, είμαστε όλοι περιτριγυρισμένοι από έναν σωρό περιττά πράγματα: συσκευασίες από χαρτόνι, ετικέτες επιστροφής και κομμάτια χαρτιού περιτυλίγματος. Είναι μια εποχή του χρόνου, η οποία -για πολλούς από εμάς- χαρακτηρίζεται από υπερβολική κατανάλωση γλυκών και ενοχές εξαιτίας της. Το Buy Nothing, προσφέρει στα μέλη του εργαλεία και προσεγγίσεις για να αντιμετωπίσουν αυτό το άρρωστο hangover κατανάλωσης, ωστόσο, το Buy Nothing είναι απλά ένα όνομα όχι ο στόχος.

Δεν υπάρχει καμία προσδοκία ή ακόμη και φιλοδοξία ότι οι χρήστες θα δημιουργήσουν, με κάποιο τρόπο, μια οικονομία χωρίς μετρητά. Πράγματι, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, το Buy Nothing άλλαξε τους κανόνες του για να επιτρέψει στα μέλη να δίνουν και δώρα σε μετρητά. «Είναι στην κυριολεξία ένα σωτήριο δώρο που μπορείς να κάνεις σε ένα άλλο άτομο σε πολλές περιπτώσεις», λέει η Ροκφέλερ. «Δεν ήταν άσκηση αγνότητας. Αυτό που μας εξυπηρετεί είναι η ευελιξία. Μια μπανάνα, ένα κομμάτι σκυρόδεμα ή ένα δεκαδόλαρο, όλα είναι καλά δώρα», ξεκαθαρίζει.

Μιλάει από προσωπική εμπειρία: όταν ιδρύθηκε η πρώτη ομάδα Buy Nothing, η Ροκφέλερ ήταν μια άνεργη ανύπαντρη μητέρα. «Επρεπε να περνάω από το σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, που είναι φρικτό και σκόπιμα σε κάνει να αισθάνεσαι φρικτά με τον εαυτό σου», λέει στον Gurdian. Η λήψη τροφής και ρούχων για τα παιδιά της μέσω του Buy Nothing της έδωσε περιθώριο οικονομικής ανάσας: «Είχα χρήματα για να αγοράσω ένα φλιτζάνι καφέ ή ένα βιβλίο, που ήταν 100% απρόσιτα για μένα», αποκαλύπτει.

Εξίσου σημαντικό, λέει η Ρόκφέλερ, ήταν ότι μπορούσε να κάνει δώρο το ψωμί που είχε φτιάξει ή τρόφιμα που είχε μαζέψει, κάτι που της επέτρεπε να «πάρει πίσω λίγη αξιοπρέπεια». «Οι υπηρεσίες, που μπορούμε να παρέχουμε, είναι δώρα από μόνες τους», προσθέτει η Κλαρκ. Τα «δώρα χρόνου» (φύλαξη παιδιών, κηπουρική, μεταφορές) και τα «προσωπικά δώρα» (κοινωνικές συναντήσεις, προσφορές για να γίνει κανείς προπονητής) αποτελούν βασικό στοιχείο της εμπειρίας «Μην αγοράζεις τίποτα».

Από εκείνη την πρώτη ομάδα στο Facebook, η κοινότητα επεκτάθηκε σε 7.000 ομάδες Buy Nothing. Η πιο πρόσφατη καταμέτρηση δείχνει ότι υπάρχουν 5,3 εκατ. χρήστες σε 44 χώρες εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους όπως η Γουατεμάλα, η Ισλανδία, το Ομάν, το Βιετνάμ και η Ζιμπάμπουε. Σε μια ημέρα αργίας, λέει στον Guardian η Κλαρκ, προστίθενται 1.500 μέλη.

Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις κοινοτήτων βρίσκονται στο Σιάτλ και στη Νέα Υόρκη. Υπάρχει επίσης ένα τεράστιο, δυναμικό δίκτυο Buy Nothing στην Αυστραλία, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο έχει 50 ενεργές ομάδες και περίπου 40.000 μέλη. Αν και το Buy Nothing περιγράφεται από την Κλαρκ ως «ένα μοντέλο ανοιχτού κώδικα», οι περισσότερες τοπικές ομάδες λειτουργούν στο Facebook, στο οποίο το Buy Nothing παρέχει καθοδήγηση, εκπαίδευση και βασικούς κανόνες.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, μάλιστα, παρατηρήθηκε ένα υγιές πρότυπο ανάπτυξης. Για την Κλαρκ, η φυσική απομόνωση έκανε τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν περισσότερο ένα βαθύτερο είδος απομόνωσης: «Υπάρχει αυτή η ηθική της αυτοδυναμίας, γεμίζεις το σπίτι σου με όλα τα πράγματα, που χρειάζεσαι σαν οικογένεια. Αλλά μετά ήρθε η πανδημία. Γρήγορα καταλάβαμε πόσο μόνοι είμαστε στην πραγματικότητα επειδή δεν μοιραζόμαστε. Αυτό που παρατηρήσαμε είναι ότι όταν οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να ενωθούν φυσικά, μπορούσαν να το κάνουν εικονικά μέσω της κοινής χρήσης αντικειμένων και υπηρεσιών», λέει.

Αναπόφευκτα, αυτού του είδους η ανάπτυξη δημιουργεί προκλήσεις. Εχει παρατηρηθεί, για παράδειγμα, ότι καθώς οι ομάδες «φυτρώνουν» –όρος που σημαίνει ότι, όταν τα μέλη φτάνουν τη μέγιστη συνιστώμενη χωρητικότητα των 1.000 ατόμων, χωρίζονται γεωγραφικά– τα όρια έχουν κατά καιρούς διαιωνίσει ή ενισχύει ιστορικά φυλετικά και κοινωνικοοικονομικά εμπόδια. Αυτά τα ζητήματα επιδεινώνονται, κατά καιρούς, από τη δομή της ομάδας Facebook όπου σημαντική εξουσία βρίσκεται στα χέρια τοπικών διαχειριστών, που αποφασίζουν ποιοι μπορούν να συμμετέχουν και τι μπορούν να δημοσιεύουν.

Οι Κλαρκ και Ροκφέλερ έχουν αντιμετωπίσει τις αποτυχίες του Buy Nothing, συμπεριλαμβανομένων των «ελαττωμάτων και του ρατσισμού που εμείς ως συνιδρυτές ενσωματώσαμε στην αρχική δομή αυτού του κινήματος», όπως δήλωσαν σε μια ανακοίνωσή τους τον Ιούνιο του 2020. Τώρα μια Ομάδα Δίκαιης Συμμετοχής ( Equity Team) παρέχει καθοδήγηση σε ομάδες, σχετικά με το πώς μπορούν να αναπτύξουν μια «ενεργά αντιρατσιστική και αντικαταπιεστική πολιτική», συμπεριλαμβανομένης της προσπάθειας χρήσης γεωγραφικών ορίων για τη δημιουργία ποικιλόμοφων κοινοτήτων.

Η εφαρμογή Buy Nothing που κυκλοφόρησε πρόσφατα έχει σχεδιαστεί για να αποτρέπει τις δομικές δυνατότητες ανισοτήτων του μοντέλου της ομάδας στο Facebook. Εδώ, οι χρήστες επιλέγουν τα δικά τους γεωγραφικά όρια και δημιουργούν τις δικές τους κοινότητες: «υπερτοπικές», «γειτονιές+» ή «περιβάλλουσες περιοχές». «Ελπίζω πραγματικά η εφαρμογή μας να το κάνει πιο προσιτό [σε άτομα] που δεν μπόρεσαν για διάφορους λόγους να συνδεθούν μαζί του σε άλλες πλατφόρμες, έτσι ώστε να έχουμε ένα πιο ποικίλο σύνολο φωνών», λέει  Ρόκφέλερ.

Ωστόσο υπάρχει και προσωπικό κόστος. Ενα δίκτυο σχεδόν 13.000 εθελοντών διαχειριστών λειτουργεί το Buy Nothing, με τη βοήθεια ενός βασικού προσωπικού δώδεκα ατόμων, που όλοι εργάζονται από την κουζίνα ή το σαλόνι τους. Η Κλαρκ και η Ροκφέλερ δουλεύουν πάντα εθελοντικά, χωρίς αμοιβή. «Δουλεύω τα Σαββατοκύριακα, στις διακοπές, τις ώρες που υποτίθεται ότι κοιμάσαι», λέει η Κλαρκ, ο η οποία κερδίζει χρήματα από την παραγωγή ταινιών: «Υπάρχει σίγουρα κάποια χαρά σε αυτό, αλλά έχει γίνει μη βιώσιμο», προσθέτει.

Από την άλλη πλευρά, η Ροκφέλερ έχει δουλέψει όλα αυτά τα χρόνια σε θέσεις μερικής απασχόλησης για να υποστηρίζει τη δέσμευσή της πλήρους απασχόλησης στο Buy Nothing. «Τα παιδιά μου το βλέπουν σαν αδερφάκι τους», λέει. «Δεν είμαι μόνο εγώ και η Ρεμπέκα», προσθέτει η Κλαρκ. «Οι βασικοί εθελοντές είναι μια απίστευτη ομάδα, βασικά, γυναικών, που εργάζονται χωρίς να πληρώνονται αλλά δεν είναι το μοντέλο που θέλουμε να προωθήσουμε. Πρέπει να γίνουμε λίγο πιο δημιουργικοί με αυτό», συμπληρώνει.

Ελπίζουν επίσης ότι η εφαρμογή θα τους επιτρέψει να έχουν δεδομένα σχετικά με το τι κάνει το Buy Nothing για να μειώσει τα απόβλητα και το κόστος διαχείρισης απορριμμάτων, πράγμα που θα τους επιτρέψει να συγκεντρώνουν κεφάλαια από τους δήμους. «Δεν μπορέσαμε ποτέ μέχρι τώρα να μελετήσουμε πόσα απόβλητα εκτρέπονται από τους χώρους υγειονομικής ταφής», λέει  Κλαρκ.

Η μετάβαση από το σπέρμα μιας ιδέας σε μια παγκόσμια δομή είναι πρόκληση, αλλά για την Κλαρκ και την Ροκφέλερ, η ώθηση και το κίνητρο είναι τώρα πιο ισχυρά όσο ποτέ.

Η δημοσιογράφος του Guardian, τις ρωτάει, τέλος, για τις πιο αξέχαστες εμπειρίες τους με το Buy Nothing. Η Κλαρκ περιγράφει πώς συγκεντρώθηκαν μουσικά όργανα και παραδόθηκαν στα θύματα της πυρκαγιάς του 2018 στο Παραντάιζ της Καλιφόρνια, που τους άρεσε να παίζουν μουσική όλοι μαζί. Οι βασικές υλικές ανάγκες τους είχαν καλυφθεί από μεγάλες φιλανθρωπικές οργανώσεις, αλλά τους έλειπε αυτή η δημιουργική διέξοδος.

Για την Ροκφέλερ, αποτελεί πηγή μεγάλης υπερηφάνειας το γεγονός ότι η ομάδα του κουνιάδου της πρότεινε το Buy Nothing ως πρώτο σταθμό βοήθειας σε πρόσφυγες από το Αφγανιστάν για να εγκατασταθούν στην πόλη τους. «Χτίζουμε αυτό το εργαλείο που πραγματικά πιστεύω ότι θα έχει τη δύναμη να μας βοηθήσει, ως άτομα, να συμμετέχουμε στη συλλογική μας επιβίωση», λέει.

Στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, τα μέλη της ομάδας Blackheath/Charlton/Lewisham εκτιμούν επίσης τις νέες φιλίες και την αίσθηση της τοπικής σύνδεσης: «Πολιτιστικά διαφέρει εντελώς από άλλες κάθε είδους ομάδες παροχής δωρεάν πραγμάτων», λέει η Ελίσα Μίλερ. «Μου αρέσει να δίνω στην κοινότητα και να στρέφομαι σε αυτή όταν χρειάζομαι κάτι», προσθέτει η Ελίφ Κοτς. «Μπορώ να ξοδέψω ό,τι έχω αποταμιεύσει για φιλανθρωπικούς και άλλους σημαντικούς σκοπούς», συμπληρώνει.

Η ομάδα τους έχει μοιραστεί εξοπλισμό κατασκήνωσης και έχει δανείσει βιβλία σε παιδιά, έχει υποστηρίξει ένα θύμα ενδοοικογενειακής βίας και έναν πρόσφυγα με αντικείμενα για το σπίτι και ρούχα για τις οικογένειές τους. Είναι κάτι σαν απαλή επανάσταση, με ένα κλάδεμα των φυτών εσωτερικού χώρου ή ένα ηλεκτρικό εργαλείο τη φορά. Οπως το θέτει ένα μέλος: «Μου αρέσει πολύ η ευκαιρία να “οργίζομαι ήσυχα ενάντια στη μηχανή”» (όπως το όνομα του συγκροτήματος «Rage Against the Machine»).

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News