Ο σπουδαίος Αμερικανός λαογράφος A. Dandes είχε ερμηνεύσει το ξόρκι «φτου να μη βασκαθείς» ως μια ευχή για ύγρανση, δηλαδή ευχή για υγεία και ζωή, εφόσον η ξηρασία επιφέρει την αρρώστια και τον θάνατο. Αν η ευχή δεν «έπιανε», εκείνος που κοιτούσε με φθόνο τον άλλο μπορούσε να τον βασκάνει, να τον ματιάσει, να του προκαλέσει κακό (καθρέφτη σπάει με τα μάτια της…). Ο φόβος για το κακό μάτι του άλλου υπάρχει προ αμνημονεύτων ετών και ανέκαθεν φυλαχτά, γαλάζιες χάντρες, στολίδια, φτύσιμο τρεις φορές και άλλες πρακτικές χρησίμευαν για προφύλαξη από επίβουλα βλέμματα, ενώ λάδι, αλάτι, νερό και ξόρκια (γητειές) μπορούσαν να εξουδετερώσουν τη  βασκανία. Τα τελευταία, τα ξόρκια, οι επωδές, είναι από τα ωραιότερα είδη της λαϊκής λογοτεχνίας: Μικρά ποιήματα σε γλώσσα μυστηριακή που απαγγέλλονται πάνω από τον πάσχοντα –σωματικά ή ψυχικά- με σκοπό την επικοινωνία με υπερφυσικές δυνάμεις προκειμένου να τις πείσουν να φύγουν μακριά ή να δείξουν το ευνοϊκό τους πρόσωπο, όπως: Οπίσω, πίσω πήγαινε κι ομπρός να μην πηγαίνεις. Στα όρη, στα άγρια βουνά, που ‘ναι όφιδες, λιακόνια, εκεί να πας να φας, να πιεις, να κυνηγήσεις…

Ξόρκια και «ξεματιάσματα», όπως το παραπάνω, συνέλεξαν ο καθηγητής Ευάγγ. Παπαδάκις και οι μαθητές του από το 3ο Λύκειο Ρεθύμνου και τα δημοσίευσαν στο βιβλίο με τον τίτλο Ξεματιάσματα. Οι πληροφορητές των ερευνητών, ηλικιωμένοι και νεότεροι Κρητικοί, συνεργάστηκαν πρόθυμα για την έκδοση αυτού του πρωτότυπου τομιδίου καταθέτοντας τις γνώσεις τους και περιγράφοντας συγχρόνως και τις ανάλογες τελετουργίες που συνοδεύουν τα ξόρκια: «Στον Ιορδάνη ποταμό τρία πουλάκια κελαηδούνε το ‘να πίνει, τ’ άλλο κλαίει, τ’ άλλο κελαηδεί και λέει: ‘Κατέβα ήλιε πιες νερό στον Ιορδάνη ποταμό’. Λέγοντας τα παραπάνω λόγια ακουμπάμε με το χέρι μας το άτομο που είναι ματιασμένο. Τότε χασμουριόμαστε ή μας πιάνει ζαλάδα και το άτομο μετά από λίγο νιώθει καλύτερα».   

Τα Ξεματιάσματα είναι ένα βιβλίο ιδιαίτερα ενδιαφέρον, είτε πιστεύει κανείς είτε όχι στο «κακό μάτι»: Στον πρόλογο σχολιάζεται ιστορικά το «κακό μάτι», ενώ στους στίχους και στις πρακτικές που εμπεριέχονται στο βιβλίο μπορεί κανείς να διακρίνει την πίστη των παραδοσιακών κοινωνιών στην ενότητα και την αλληλεπίδραση των όντων, ανθρώπων, ζώων, φυτών. Και, οπωσδήποτε, αξίζουν συγχαρητήρια σε ένα δάσκαλο που εμπνέει τους μαθητές του, τους διδάσκει την ομορφιά της λαϊκής ποίησης και τους ωθεί στη μελέτη μιας παράδοσης που, παρ’ όλη την κυριαρχία της ορθολογιστικής σκέψης, για κάποιους τουλάχιστον, φαίνεται ότι επιβιώνει.

*Η Άννα Λυδάκη είναι Αν. καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου.

Προηγούμενα άρθρα της Άννας Λυδάκη

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News