Σύμφωνα με τον Ρέιμοντ Τσάντλερ, πρώτος ο Ντάσιελ Χάμετ «απομάκρυνε τον φόνο από το βενετσιάνικο βάζο και τον έριξε στο στενό δρομάκι» κάνοντας να ανθίσει το αμερικανικό hard-boiled. Θα τον ακολουθήσουν πολλοί συγγραφείς που μεταφέρουν τα έγκλημα στους δρόμους, σε μπαρ και σε μικρά βρώμικα διαμερίσματα ενώ την εξιχνίαση των φόνων αναλαμβάνουν σκληροτράχηλοι ντετέκτιβ, με πολλά πάθη και αδυναμία στις ωραίες και κατά προτίμηση μυστηριώδεις γυναίκες.

Στο κινηματογραφικό νουάρ, που θα δώσει αργότερα το όνομά του στο γαλλικό αστυνομικό μυθιστόρημα και κατ΄ επέκταση στο ευρωπαϊκό, τα φώτα χαμηλώνουν, οι πρωταγωνιστές του κινούνται στο σκοτάδι, η βία και ο ρεαλισμός περιγράφουν τον σκοτεινό κόσμο που θα γίνει ο καμβάς του νέου αστυνομικού μυθιστορήματος, αλλά το σύγχρονο νουάρ δεν απαντάει πια μόνο στο κλασικό ερώτημα «ποιος έκανε το έγκλημα».

Οι διαφορές Βορρά – Νότου, εξάλλου, τόσο οι κοινωνικοοικονομικοπολιτικές διαφορές όσο και το πολύ διαφορετικό «τερουάρ» των χωρών επηρεάζουν επίσης το αστυνομικό μυθιστόρημα. Στις χώρες του Νότου (βασικά Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα, Τουρκία και Ισραήλ) το αστυνομικό μυθιστόρημα ονομάζεται πλέον μεσογειακό νουάρ, τόσο για λόγους γεωγραφικούς όσο και περιεχομένου, το σκανδιναβικό (Nordic noir) περιλαμβάνει την παραγωγή των σκανδιναβικών χωρών και της Ισλανδίας, ενώ η Αγγλία και η Γερμανία είναι δύο κατηγορίες από μόνες τους.

Κρίσιμη καμπή αλλαγής αποτελεί το néo-polar, λογοτεχνικό ρεύμα με πρωτοπόρο τον γάλλο Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ, που εμπνέεται μεν από το hard-boiled αλλά εισάγει στο αστυνομικό μυθιστόρημα το πολιτικό στοιχείο και μια βαθιά κριτική στον κομφορμισμό της καπιταλιστικής κοινωνίας και στη διαφθορά της αστυνομίας αναδεικνύοντας τις κοινωνικές αιτίες που οδηγούν στο έγκλημα.

Τα γεγονότα της Αλγερίας και ο Μάης του ’68, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, η διαφθορά τη εξουσίας, οι μεγάλες αλλαγές και τα προβλήματα που ανέκυψαν μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η θρησκοληψία των Αράβων και η διεθνής τρομοκρατία, οι μεγάλες ροές προσφύγων και μεταναστών δεν αποτελούν απλά το περιβάλλον αλλά συχνά γίνονται το αντικείμενο της μυθοπλασίας.

Χωρίς να αποκλείει τα εγκλήματα πάθους, το σύγχρονο ευρωπαϊκό αστυνομικό μυθιστόρημα αναδεικνύει το ιστορικό κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής για να εξηγήσει τη δράση των ενόχων και τον τρόπο που αντιμετωπίζονται από τον νόμο και την τάξη, με απώτερο σκοπό να διεγείρει εφησυχασμένες συνειδήσεις και να προβληματίσει. Το τοπίο μέσα στο οποίο εξελίσσεται η δράση είναι σχεδόν πάντα αστικό, και οι πόλεις, πραγματικές ή φανταστικές (όπως η Βιγκάτα του Καμιλέρι στη Σικελία) είναι σχεδόν πάντα πρωταγωνίστριες.

Την εποχή που ο Μανσέτ, γνήσιο τέκνο του Μάη του ’68, έγραφε το «Μελαγχολικό Κομμάτι της Δυτικής Ακτής», ο Καταλανός Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, ένας από τους κορυφαίους του είδους και πατέρας της νέας ισπανικής αστυνομικής λογοτεχνίας, παρουσίαζε το «Τατουάζ» και τον απολαυστικό ήρωά του Πέπε Καρβάλιο, έναν ντετέκτιβ, κλασικά σκληρό αλλά τρυφερό κατά βάθος, που δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει ανήθικους τρόπους για να εξιχνιάσει τις υποθέσεις που αναλαμβάνει.  Οι περιπέτειες του Καρβάλιο εκτυλίσσονται πάντα στη Βαρκελώνη της μετά Φράνκο εποχής και ο ίδιος είναι εντελώς απαθής πολιτικά: «Δεν είμαι ούτε καν ουδέτερος. Είμαι χοντρόπετσος» λέει ο πρωταγωνιστής του Μονταλμπάν, που καίει βιβλία για να ζεσταθεί και έχει εμμονή με τη γαστρονομία.

Αξιος διάδοχος του Μανσέτ, ο Γάλλος ψυχίατρος – ψυχαναλυτής και σεναριογράφος Μωρίς Αττιά με μια τριλογία («Μαύρο Αλγέρι», «Κόκκινη Μασσαλία», «Παρίσι Μπλουζ») γεμάτη ιστορίες διώξεων και εξορίας, ταξιδεύει τον αναγνώστη στο Αλγέρι και στις ταραχές του 1962 και από κει στη Μασσαλία και τον βίαιο επαναπατρισμό των πιε-νουάρ (πιε-νουάρ είναι εξάλλου και ο συγγραφέας), και τέλος στο Παρίσι και στην πολιτική δράση της γενιάς του Μάη του ‘68 μέχρι τον θάνατο του στρατηγού ντε Γκολ το 1970.

Εξίσου σπουδαίος ο Ζαν – Κλωντ Ιζζό και επίσης στρατευμένος στην αριστερά, με τη δική του «τριλογία της Μασσαλίας», δείχνει τη βαθιά του αγάπη στην πολυφυλετική πόλη, την οποία ο ήρωας του Αττιά Πάκο Μαρτίνεθ βρίσκει εχθρική. Γράφει σε μια περίοδο ανόδου της ακροδεξιάς και εξέχοντα θέματά του είναι το οργανωμένο έγκλημα, ο ρατσισμός και η μιζέρια. Πρωταγωνιστής του ο αστυνομικός Φαμπιό Μοντάλ, γιος ιταλών μεταναστών που πιστεύει ότι ο ρατσισμός είναι αποτέλεσμα πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων και σαν τέτοιο πρέπει να αντιμετωπιστεί.

Λογοτεχνικό -και εξίσου εμπορικό- φαινόμενο στη Γαλλία του 1990, το έργο του Ιζζό έγινε, μάλιστα, αφορμή να αναδυθεί ένα νέο είδος αστυνομικού μυθιστορήματος (το λεγόμενο polar aïoli ή polar Marseillais) με πλοκή που εκτυλίσσεται πάντα στην πολυφυλετική Μασσαλία.

Με τον ήρωά του Μοντάλ, ο Ζαν-Κλωντ Ιζζό αποτίει φόρο τιμής στον Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν αλλά το ίδιο κάνει και  ο σπουδαίος Ιταλός Αντρέα Καμιλέρι με τον επιθεωρητή του Σάλβο Μονταλμπάνο. Δικό του πεδίο δράσης η φανταστική Βιγκάτα, μια αρχετυπική παραθαλάσσια πόλη της Σικελίας, την οποία ο συγγραφέας, Σικελός όπως και ο ήρωάς του, έχει εμπνευστεί από την πατρίδα του το Πόρτο Εμπέντοκλε. Αδιάφθορος, αφοσιωμένος στη δουλειά του, και ταυτόχρονα σκληρό αρσενικό που συχνά θυμίζει τους ήρωες του αμερικανικού hard-boiled, ο Μονταλμπάνο είναι αηδιασμένος από τα προβλήματα της πατρίδας του. Στην Σικελία, το έγκλημα καραδοκεί, η δράση της Μαφίας είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας, και η διαφθορά της εξουσίας δεν επιτρέπει πάντα την διαλεύκανση των εγκλημάτων.

Παρά τη μελαγχολία οι απολαύσεις δεν λείπουν από τη ζωή του Μονταλμπάνο. Ο Καμιλέρι έχει εμμονή με την τελετουργία του φαγητού και του ποτού όπως άλλωστε ο Μονταλμπάν, αλλά και ο Ιζζό. Και οι τρεις αφιερώνουν μεγάλα κομμάτια σε περιγραφές εξαιρετικών γευμάτων ενώ ακόμη ένα κοινό στοιχείο των μυθιστορημάτων τους είναι η συνύπαρξη της ομορφιάς των τοπίων και του μεσογειακού τρόπου ζωής με τη φρίκη των εγκλημάτων.

Σε αντίθεση με τους μοναχικούς ήρωες των υπολοίπων ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος του δικού μας Πέτρου Μάρκαρη είναι οικογενειάρχης και η οικογένειά του παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Μπορεί να μην βγαίνει έξω για φαγητό, ούτε μαγειρεύει ο ίδιος, τιμά όμως την μαγειρική της συζύγου του Αδριανής, και τα συχνά οικογενειακά τραπεζώματα -στα οποία συμμετέχουν η δικηγόρος μοναχοκόρη τους Κατερίνα με τον άντρα της Φάνη, που είναι γιατρός, αλλά και ο Ζήσης, ο παλιός αντιστασιακός και αριστερός φίλος της οικογένειας- είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πλοκής. Για ένα διάστημα, μάλιστα, για να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση, συγκατοικούν με τους συμπέθερους…

Ο Μάρκαρης δεν είναι  ο μοναδικός Ελληνας συγγραφέας νουάρ μυθιστορημάτων. Είναι όμως ο πρωτοπόρος που άνοιξε τον δρόμο σε μια νέα γενιά που γράφουν για την Αθήνα της κρίσης, των άστεγων και των μεταναστών.

Στην Τουρκία ο Αχμέτ Ουμίτ χρησιμοποιεί επίσης την αστυνομική λογοτεχνία για να μιλήσει για την ιστορία της πατρίδας του και για την κοινωνία της με φόντο την Κωνσταντινούπολη, όπου ζει.

Εξίσου εξωτικό για τους Δυτικούς και το τοπίο του Τελ Αβίβ, όπου διαδραματίζονται οι αστυνομικές ιστορίες του Γιαΐρ Λαπίντ με ήρωα τον «σκληρό» ιδιωτικό ντετέκτιβ Τζο Σέρμαν, απογοητευμένο πρώην  αστυνομικό. Ο Λαπίντ εμπνέεται από το κλασικό hard-boiled και μπολιάζει στερεότυπα του νουάρ (ο έντιμος και μοναχικός ντετέκτιβ, η μοιραία γυναίκα) στο αστικό τοπίο του Τελ Αβίβ αλλά δεν περιορίζεται στην καταγραφή των αντιθέσεων της πόλης. Θέτει στο στόχαστρό του τον θρησκευτικό φανατισμό, τον οποίο αντιμετωπίζει ως μια άλλη όψη της υποκρισίας, της χειραγώγησης και της απληστίας, ενώ καταπιάνεται και με το έγκλημα της παιδοφιλίας.

Διαβάστε τη συνέχεια εδώ:
Σκανδιναβικό  VS Μεσογειακό νουάρ →

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News