ΒΑΡΣΟΒΙΑ – Σκεφτείτε το ακόλουθο έργο τριών σκηνών. Στην πρώτη σκηνή, βρισκόμαστε στις 10 Οκτωβρίου 2023. Ο Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, ο μικρός «Μεγάλος Ανδρας» του λαϊκιστικού κυβερνώντος κόμματος της Πολωνίας, Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS), που σε λίγο θα χάσει την εξουσία του, κάνει αυτό που κάνει τη δέκατη ημέρα κάθε μήνα. Καταθέτει λουλούδια στο μνημείο που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του δίδυμου αδελφού του, του άλλοτε προέδρου Λεχ Κατσίνσκι, και άλλων 95 ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους όταν το αεροπλάνο τους προσπάθησε να προσγειωθεί μέσα σε πυκνή ομίχλη στο αεροδρόμιο του Σμολένσκ της Ρωσίας, τον Απρίλιο του 2010.

Εν τω μεταξύ, ο Ζμπίγκνιεφ Κομόσα, ένας πολωνός επιχειρηματίας που τηρεί ένα παρόμοιο τελετουργικό τη δέκατη ημέρα κάθε μήνα, καταθέτει στεφάνι στη μνήμη των θυμάτων της συντριβής. Ωστόσο, στο στεφάνι του είναι καρφιτσωμένο ένα σημείωμα που γράφει: «Στη μνήμη των 95 θυμάτων του Λεχ Κατσίνσκι, ο οποίος, αγνοώντας όλους τους κανονισμούς, διέταξε τους πιλότους να προσγειωθούν υπό εξαιρετικά επικίνδυνες συνθήκες. Αναπαυθείτε εν ειρήνη».

Κάθε μήνα ο Κατσίνσκι αφαιρούσε το στεφάνι του Κομόσα. Αυτή τη φορά, ωστόσο, η αστυνομία που παρακολουθεί τον Κατσίνσκι είναι κάπως λιγότερο πρόθυμη να το κάνει, και ο Κατσίνσκι πρέπει να το κάνει μόνος του. Ξηλώνει το σημείωμα και μεταφέρει το στεφάνι μακριά από το μνημείο, υπό τις κραυγές «κλέφτης» από τον Κομόσα και έναν φίλο του ο οποίος βιντεοσκοπεί το όλο περιστατικό. Στη συνέχεια ο Κατσίνσκι απαιτεί από την αστυνομία να συλλάβει αυτούς που κατέθεσαν το στεφάνι ή τουλάχιστον να καταγράψει τα ονόματά τους, ενώ ο Κομόσα απαιτεί και εκείνος να συλλάβουν τον Κατσίνσκι για κλοπή ιδιωτικής περιουσίας.

Η σκηνή διαρκεί περίπου δέκα λεπτά, καθώς ένας όλο και πιο εκνευρισμένος Κατσίνσκι λέει στην αστυνομία ότι τους διατάζει ως υπουργός για την Ασφάλεια (μια θέση που δεν κατέχει πλέον) να συλλάβουν τον Κομόσα. Τελικά, ο Κατσίνσκι καταφεύγει στο να καλέσει προσωπικά έναν διοικητή της αστυνομίας στο τηλέφωνο, αλλά και πάλι χωρίς αποτέλεσμα.

Το εν λόγω περιστατικό όπως καταγράφηκε σε βίντεο:

Στη δεύτερη σκηνή, βρισκόμαστε στην Κυριακή 15 Οκτωβρίου 2023: Ημέρα εκλογών. Ο Κατσίνσκι, που δεν ξυπνάει νωρίς, εμφανίζεται αργά το πρωί για να ψηφίσει. Το εκλογικό κέντρο είναι γεμάτο, καθώς η προσέλευση των ψηφοφόρων είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλη εκλογική αναμέτρηση μετά την πτώση του κομμουνισμού. Συνοδευόμενος από την ασφάλειά του, ο Κατσίνσκι εκπλήσσεται όταν όσοι περιμένουν στην ουρά τού λένε ότι δεν επιτρέπεται να τους προσπεράσει και ότι πρέπει να πάει πίσω και να περιμένει τη σειρά του. Η σκηνή είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή διότι, όπως όλοι γνωρίζουν, στους ηλικιωμένους ψηφοφόρους συχνά επιτρέπεται από ευγένεια να προηγούνται.

Στην τρίτη σκηνή, βρισκόμαστε στις 13 Νοεμβρίου 2023: Είναι η πρώτη συνεδρίαση του νεοεκλεγέντος Κοινοβουλίου, στο οποίο τέσσερα κόμματα της δημοκρατικής αντιπολίτευσης διαθέτουν μεγάλη πλειοψηφία. Από το 2016, το κτίριο του Κοινοβουλίου περιβάλλεται από φράγματα ελέγχου του πλήθους και ισχυρή αστυνομική παρουσία. Αλλά καθώς αρχίζει η συνεδρίαση, κάποιοι από τους συγκεντρωμένους απομακρύνουν τα εμπόδια και τα στοιβάζουν τακτοποιημένα στη μία πλευρά, ενώ η αστυνομία απλώς παρακολουθεί.

Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας για το ενδεχόμενο εισβολής στο Κοινοβούλιο. Το πλήθος βρίσκεται εκεί για να υποστηρίξει την ειρηνική μεταβίβαση της εξουσίας, όχι για να την εμποδίσει. Αλλά οι θεατές του έργου θα πρέπει να γνωρίζουν ότι η πολωνική αστυνομία δεν συμπεριφερόταν συνήθως με αυτόν τον τρόπο κατά τη διάρκεια της οκταετούς διακυβέρνησης του PiS. Για παράδειγμα, τα όργανα της τήρησης του νόμου αντέδρασαν βάναυσα απέναντι σε γυναίκες που διαδήλωναν σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά της πλήρους απαγόρευσης των αμβλώσεων στην Πολωνία, το 2020. Τότε, ο Κατσίνσκι ήθελε να χρησιμοποιήσει τον στρατό για να καταστείλει τις διαμαρτυρίες.

Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από αυτό το δράμα; Πρώτον, η εξουσιοδότηση για τη χρήση βίας ή ισχύος μπορεί να εξαϋλωθεί απροσδόκητα και πολύ γρήγορα, μερικές φορές ακόμη και πριν από μια εκλογική ήττα, και πολύ πριν από την επίσημη μεταβίβαση της εξουσίας.

Τελικά, η νέα δημοκρατική κυβέρνηση, με επικεφαλής τον πρώην πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και πρώην πρωθυπουργό της Πολωνίας, Ντόναλντ Τουσκ, είναι απίθανο να ορκιστεί πριν από τις 13 Δεκεμβρίου – έναν ολόκληρο μήνα μετά τα γεγονότα της τρίτης σκηνής και δύο μήνες μετά τη δεύτερη σκηνή, όταν ο Κατσίνσκι ειδοποιήθηκε να πάει στο πίσω μέρος της σειράς.

Κάτι παρόμοιο συνέβη στη Ρωσία κατά την ανταρσία του ηγέτη της Ομάδας Βάγκνερ, Γεβγκένι Πριγκόζιν. Κανείς δεν στάθηκε εμπόδιο στην «πορεία προς τη Μόσχα» –αντίθετα, πολλοί απλοί Ρώσοι τον επευφημούσαν– και η προσπάθεια μάλλον απέτυχε μόνον επειδή ο Πριγκόζιν δεν είχε σκεφτεί τι θα έκανε αν καταλάμβανε τη Μόσχα.

Δεύτερον, στα νεοπαγή αυταρχικά καθεστώτα, πολλοί από εκείνους που συνδέονται με τον «μηχανισμό καταστολής» δεν έχουν ακόμη διαπράξει εγκλήματα για λογαριασμό των κυβερνώντων. Αν υπάρχει έστω μια μικρή πιθανότητα να επιστρέψει η δημοκρατία, θα παραμείνουν απρόθυμοι να μπουν οι ίδιοι μπροστά και έτσι η ισχύς των νόμων μέχρι ενός σημείου θα διατηρηθεί.

Το διαπιστώσαμε αυτό κατά τη διάρκεια του περιστατικού της κατάθεσης στεφάνων: ο άνδρας που βιντεοσκοπούσε τη σκηνή ζητούσε συνεχώς από την αστυνομία να εξηγήσει ποιο άρθρο του ποινικού κώδικα τους εξουσιοδοτούσε να τον διατάξουν να φύγει. Στο τέλος τον απώθησαν λίγο, αλλά όχι αρκετά ώστε να τον εμποδίσουν να ενοχλήσει τον Κατσίνσκι.

Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας, λοιπόν, είναι πως όσο αυξάνεται ο χρόνος που βρίσκονται στην εξουσία οι αυταρχικοί ηγέτες, τόσο πιο πιθανό είναι να παραμείνουν στην εξουσία εφαρμόζοντας πολιτικές και διαδικασίες που μειώνουν τις πιθανότητες οι απλοί άνθρωποι να αμφισβητήσουν την εξουσία τους.

Για παράδειγμα, όταν ο ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν και ο κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ εμφανίζονται στα εκλογικά κέντρα της γειτονιάς τους, οι άλλοι ψηφοφόροι, όπως αυτοί που συνάντησε ο Κατσίνσκι, διατηρούνται μακριά. Οταν τα αυταρχικά καθεστώτα εδραιώνονται, ο χρόνος δεν είναι με το μέρος των δυνάμεων της δημοκρατίας.

* Ο Jacek Rostowski είναι πρώην υπουργός Οικονομικών και πρώην αναπληρωτής πρωθυπουργός της Πολωνίας. Το κείμενο αυτό αναδημοσιεύεται για την Ελλάδα από το Project Syndicate

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News