Ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν, ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου, παραμένει μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Παρά τη λαμπρή καλλιτεχνική του πορεία και την παγκόσμια επιρροή του, το παρελθόν του σκιάζεται από σοβαρές κατηγορίες και σκοτεινά κεφάλαια, με πιο σοκαριστικό το νεανικό του φλερτ με τον ναζισμό. Οι πρόσφατες δηλώσεις του ηθοποιού Στέλαν Σκάρσγκαρντ επανέφεραν στο προσκήνιο ερωτήματα για την ηθική υπόσταση του Μπέργκμαν, θέτοντας υπό αμφισβήτηση το πώς μπορούμε, ή αν πρέπει. να διαχωρίζουμε τον δημιουργό από τον άνθρωπο.

Ο Μπέργκμαν αναγνωρίστηκε εν ζωή, αλλά και μετά θάνατον, ως ιδιοφυΐα. Ωστόσο, όπως κάθε ιδιοφυΐα, είχε τις αδυναμίες και τα σκοτεινά του σημεία. Πέρα από καλλιτεχνικές διαμάχες και προσωπικά σκάνδαλα, ίσως το πιο βαρύ στίγμα που ακολούθησε τον Μπέργκμαν ήταν η σχέση του με τον ναζισμό.

Η συζήτηση αυτή, γράφει η Telegraph, ήρθε ξανά στο προσκήνιο με αφορμή τις δηλώσεις του σουηδού ηθοποιού Στέλαν Σκάρσγκαρντ σε φεστιβάλ κινηματογράφου, στην Τσεχία. Ο Σκάρσγκαρντ, ο οποίος είχε συνεργαστεί με τον Μπέργκμαν, είπε ευθέως: «Ο Μπέργκμαν ήταν χειριστικός. Ηταν Ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου και ήταν ο μόνος άνθρωπος που γνωρίζω που έκλαψε όταν πέθανε ο Χίτλερ. Τον συγχωρούσαμε συνεχώς, αλλά πιστεύω ότι είχε μια παράξενη στάση απέναντι στους άλλους. Δεν ήταν καλός άνθρωπος».

Ο ηθοποιός τόνισε ότι, παρά την καλλιτεχνική του αξία, ο Μπέργκμαν ως άνθρωπος ήταν δύσκολος, εγωκεντρικός και σκληρός. «Ηταν σπουδαίος σκηνοθέτης, αλλά μπορείς να χαρακτηρίσεις κάποιον κάθαρμα και να αναγνωρίσεις το ταλέντο του ταυτόχρονα. Ο Καραβάτζιο ήταν πιθανώς κάθαρμα, αλλά ζωγράφιζε αριστουργήματα», είπε.

Ετών 16 στη ναζιστική Γερμανία

Η αλήθεια είναι ότι η σχέση του Μπέργκμαν με τον ναζισμό δεν είναι μυστικό, γράφει η Telegrpah, ο ίδιος την είχε αποκαλύψει στις αυτοβιογραφίες του και σε συνεντεύξεις. Ωστόσο, η δημόσια συζήτηση για αυτή τη σκοτεινή του πλευρά, επανέρχεται με κάθε νέα αναφορά, αμφισβητώντας την καλλιτεχνική του παρακαταθήκη.

Ο Μπέργκμαν είχε έρθει σε επαφή με τον ναζισμό στα 16 του χρόνια, όταν το 1934 ταξίδεψε στη Γερμανία μέσω προγράμματος ανταλλαγής μαθητών. Η οικογένεια που τον φιλοξενούσε υποστήριζε ενεργά τη ναζιστική ιδεολογία. Ο νεαρός Ινγκμαρ παρακολούθησε μια παρέλαση του Χίτλερ και εντυπωσιάστηκε: «Ηταν απίστευτα χαρισματικός, υπήρχε ηλεκτρισμός στον αέρα», έγραψε αργότερα.

Η επιρροή αυτή ήταν τόσο έντονη ώστε δέχθηκε ως δώρο μια φωτογραφία του Χίτλερ για τα γενέθλιά του. «Να τον έχεις πάντα μπροστά στα μάτια σου», του είπε ο γερμανός ιερέας που τον φιλοξενούσε. Ο Μπέργκμαν, όπως παραδέχθηκε αργότερα, είχε επιστρέψει στη Σουηδία ως φανατικός φιλογερμανός. Η οικογένειά του, ιδιαίτερα ο πατέρας του Ερικ, συμμεριζόταν τις απόψεις αυτές, ενώ ο αδελφός του Νταγκ εμπλέχθηκε ενεργά σε εθνικοσοσιαλιστικούς κύκλους και συμμετείχε σε επιθέσεις κατά Εβραίων.

Ο ίδιος ο Μπέργκμαν δεν συμμετείχε σε πράξεις μίσους, αλλά επηρεάστηκε βαθιά από το περιβάλλον του. Χρόνια αργότερα, ανέφερε την ιστορία μιας γερμανίδας φίλης του, της Ρενάτα, με την οποία αλληλογραφούσε, αλλά ξαφνικά εξαφανίστηκε μαζί με την οικογένειά της· ήταν θύματα του Ολοκαυτώματος, όπως ο ίδιος αντιλήφθηκε εκ των υστέρων.

Ο Μπέργκμαν δεν πολέμησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς η Σουηδία έμεινε ουδέτερη. Παρ’ όλα αυτά, ο ίδιος ομολόγησε στην αυτοβιογραφία του Ο Μαγικός Φανός (1987): «Για πολλά χρόνια ήμουν με το μέρος του Χίτλερ, χαιρόμουν με τις επιτυχίες του και λυπόμουν με τις ήττες του».

Αντιμέτωπος με την αλήθεια

Η αφύπνιση δεν άργησε να έρθει. Μετά το τέλος του πολέμου και την αποκάλυψη των εγκλημάτων των ναζί, ο Μπέργκμαν είπε: «Οταν άνοιξαν οι πόρτες των στρατοπέδων συγκέντρωσης, δεν ήθελα να το πιστέψω. Η αλήθεια με χτύπησε με ωμό και βίαιο τρόπο. Ξεριζώθηκε η αθωότητά μου».

Αυτή η «απώλεια της αθωότητας» σημάδεψε βαθιά την προσωπικότητά του και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το έργο του, σημειώνει η Telegrpah. Ταινίες όπως Το Αυγό του Φιδιού (1977), που εκτυλίσσεται στο Βερολίνο του 1932, ή η θεατρική του σκηνοθεσία της Ανάκρισης του Πέτερ Βάις για τις δίκες του Αουσβιτς, μαρτυρούν την ανάγκη του να έρθει αντιμέτωπος με την Ιστορία.

Αλλες, πιο εσωτερικές ταινίες όπως Η Σιωπή (1963) ή Η Ντροπή (1968) εξετάζουν υπαρξιακά ζητήματα ενοχής, σιωπής, και σύγκρουσης, έμμεσες αναφορές στις δικές του εσωτερικές συγκρούσεις.

Παρότι ο ίδιος ομολόγησε δημόσια την παραπλάνησή του, κάποιοι θεωρούν ότι δεν απαρνήθηκε ποτέ εντελώς τις ακροδεξιές του πεποιθήσεις. Ο σκηνοθέτης Ρόι Αντερσον είχε αναφέρει ότι ο Μπέργκμαν απειλούσε φοιτητές του Κινηματογραφικού Ινστιτούτου αν έκαναν αριστερού περιεχομένου ταινίες: «Αν συνεχίσεις να κάνεις τέτοια ταινία, δεν θα σου επιτρέψω ποτέ να γυρίσεις μεγάλου μήκους», ισχυρίζεται ότι τους έλεγε.

Παρ’ όλα αυτά, είναι αδύνατο να αγνοήσει κανείς τη συμβολή του στην κινηματογραφική τέχνη. Από την Εβδομη Σφραγίδα και την Περσόνα, μέχρι το Κραυγές και Ψίθυροι και το επικό Φάννυ και Αλέξανδρος, ο Μπέργκμαν επηρέασε καθοριστικά ολόκληρες γενιές σκηνοθετών. Ο Μάρτιν Σκορσέζε έχει πει ότι «είναι αδύνατο να υπερεκτιμήσει κανείς την επιρροή του», ενώ ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ τον είχε αποκαλέσει «ο σημαντικότερος εν ζωή σκηνοθέτης». Ο Γούντι Αλεν όχι μόνο δήλωνε πως ο Μπέργκμαν ήταν ο μεγαλύτερος κινηματογραφικός καλλιτέχνης όλων των εποχών, αλλά και του αφιέρωσε ταινίες, όπως η Αλλη Γυναίκα και Η Καλοκαιρινή Σεξουαλική Κωμωδία.

Η συζήτηση γύρω από την ηθική υπόσταση του Μπέργκμαν παραμένει δύσκολη. Οπως είπε η σκηνοθέτρια Τζέιν Μάγκνουσον, «ήταν ο μόνος που θέλησε να μιλήσει ανοιχτά για τη συμπάθειά του στο ναζισμό. Το έκανε τη δεκαετία του 1980, όταν κανείς άλλος δεν τολμούσε». Η ίδια αναγνώρισε ότι «το να μην απορρίψει τον Χίτλερ πριν το 1946 είναι απαράδεκτο», αλλά σημείωσε ότι ο φόβος για τον κομμουνισμό και η απειλή από τη Σοβιετική Ενωση έπαιξαν ρόλο στη νεανική του ψευδαίσθηση.

Ο ίδιος, γράφει η Telegrpaph, βίωσε την ενοχή αυτή ως μόνιμο τραύμα, όχι μόνο για τις πολιτικές του αυταπάτες, αλλά και για την επιρροή που δέχθηκε από την οικογένειά του και το κοινωνικό του περιβάλλον. «Δεν μπορούσα να απαλλαγώ από την ενοχή και την αυτοαπέχθεια», είχε παραδεχθεί.

Ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν πέθανε το 2007, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο έργο αλλά και ένα ερώτημα: Πώς αντιμετωπίζουμε την τέχνη ανθρώπων με σκοτεινό παρελθόν; Η απάντηση δεν είναι εύκολη: Απαιτεί γνώση, κριτική σκέψη και ιστορική εντιμότητα.

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News