Η κάψα του καλοκαιριού, αυτή που γαλούχησε ως «ατμόσφαιρα» γενιές σινεφίλ και λάτρεις λογοτεχνικών πονημάτων, αυτή που έντυσε τα παιδικά καλοκαίρια μας και έκανε ονειρικούς τους τρεις μήνες της σχολικής ξεκούρασης, έχει δώσει πια τη θέση της σε αφόρητες θερμοκρασίες, πόλεις που φλέγονται, εκούσια απόσυρση στην τεχνητή δροσιά. Άλλο ’80ς και ’90ς, και άλλο 2025, με την κλιματική αλλαγή να έχει θέσει το θέρος σε κλοιό καυσώνων, με σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. Ο Μανόλης Κογεβίνας, καθηγητής Επιδημιολογίας στο ISGlobal – Ινστιτούτο Παγκόσμιας Υγείας, στη Βαρκελώνη, εξηγεί τι έχει αλλάξει: είμαστε άραγε λιγότερο ανθεκτικοί σε σχέση με το χθες;   

«Αντιμετωπίζουμε καύσωνες που είναι πιο ζεστοί και πιο συχνοί. Την ίδια στιγμή έχουμε ένα μεγαλύτερο αριθμό ευάλωτων ατόμων, οπότε έχουμε και πιο πολλούς θανάτους, και περισσότερους ασθενείς. Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ο απόλυτος αριθμός ανθρώπων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες (ηλικιωμένοι, χρονίως ασθενείς, κάτοικοι πόλεων) έχει αυξηθεί σημαντικά από τη δεκαετία του 1980. Αυτό σημαίνει ότι κάθε φορά που έχουμε καύσωνα, ένα μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κινδυνεύει σοβαρά.

Βεβαίως, σε ορισμένες περιοχές έχουμε περιορισμένη προσαρμογή: Παρά το γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί σχέδια αντιμετώπισης καυσώνων και έχει αυξηθεί η χρήση του κλιματισμού, εντούτοις τα μέτρα δεν επαρκούν πάντοτε για να αντιμετωπίσουν τη σοβαρότητα του φαιν0μένου, ή δεν φθάνουν σε όλους τους ευάλωτους πληθυσμούς, ιδιαίτερα σε ταχέως αστικοποιούμενες ή κοινωνικά ευάλωτες περιοχές.

Για να μην υποτιμούμε πάντως τα όποια μέτρα έχουν ληφθεί, να προσθέσω και τούτο: μια από τις πρόσφατες αναλύσεις από το ερευνητικό μας κέντρο (που θεωρείται η πλέον έγκυρη εκτίμηση θνησιμότητας στην Ευρώπη), αναφορικά με τους καύσωνες το 2022 και 2023, έδειξε ότι χωρίς τα υπάρχοντα μέτρα προσαρμογής, ιδίως για τους ηλικιωμένους, ο αριθμός των θανάτων θα ήταν 80% υψηλότερος». 

Σε κάθε περίπτωση, ο κ. Κογεβίνας εκτιμά ως ιδιαίτερα ανησυχητικούς τους αριθμούς που αφορούν τη θνησιμότητα στην Ευρώπη από τις υψηλές θερμοκρασίες. «Οι πιο έγκυρες εκτιμήσεις οι οποίες δημοσιεύθηκαν στο Nature Medicine από την ομάδα μας, του Ινστιτούτου Παγκόσμιας Υγείας στη Βαρκελώνη, έδειξαν ότι οι θάνατοι λόγω ζέστης στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια είναι ιδιαίτερα υψηλοί. Το 2022, υπολογίστηκαν 61.672 θάνατοι, από τις 30 Μαΐου έως τις 4 Σεπτεμβρίου, και περίπου 3.000 στην Ελλάδα (Ballester και συν., 2024).

Οι χώρες με τους υψηλότερους αριθμούς ήταν η Ιταλία, η Ισπανία και η Γερμανία. Υψηλότερη θνησιμότητα σημειώθηκε στις γυναίκες και στις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες.

Το 2023, είχαμε παρόμοιους αριθμούς. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, όπως η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Κύπρος και η Πορτογαλία, είχαν τα υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας, σε σχέση με τον πληθυσμό τους. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι αυτές οι εκτιμήσεις δεν συμπεριλαμβάνουν πιο μακροπρόθεσμες επιδράσεις στην υγεία από την αύξηση της θερμοκρασίας: οι πραγματικοί αριθμοί είναι σίγουρα υψηλότεροι».

Ηπιος στον λόγο του, μακριά από κάθε έννοια κινδυνολογίας, ο κ. Κογεβίνας μιλά για τους βασικούς κινδύνους :

«Περιλαμβάνουν την αφυδάτωση, την εξάντληση από τη θερμότητα, αλλά και τη θερμοπληξία, πολύ σοβαρή κατάσταση, στην οποία το σώμα χάνει την ικανότητά του να ρυθμίζει τη θερμοκρασία του. Ως συμπτώματα θερμικής εξάντλησης εκλαμβάνονται ο πονοκέφαλος, η ναυτία, η ζάλη, η γρήγορη αναπνοή/έντονοι καρδιακοί παλμοί, η έντονη δίψα, τα σκούρα ούρα, ενώ στα συμπτώματα της θερμοπληξίας συγκαταλέγονται η υψηλή θερμοκρασία σώματος, η σύγχυση, η έλλειψη συντονισμού, το πολύ ζεστό/κόκκινο δέρμα, η απώλεια συνείδησης.

»Η υπερβολική ζέστη μπορεί να επιδεινώσει υπάρχουσες παθήσεις, όπως καρδιαγγειακά και αναπνευστικά προβλήματα, νεφρική νόσο και διαβήτη. Μπορεί να προκαλέσει καρδιακό έμφραγμα ή εγκεφαλικά επεισόδια. Ιδιαίτερα ευάλωτοι είναι οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, οι έγκυες γυναίκες, καθώς και άτομα με χρόνιες παθήσεις, ή όσοι λαμβάνουν συγκεκριμένα φάρμακα.

»Οσον αφορά τους πρόωρους τοκετούς, πολλές μελέτες έχουν δείξει σημαντική συσχέτιση μεταξύ έκθεσης σε καύσωνα και αυξημένου κινδύνου πρόωρου τοκετού (τοκετός πριν από τις 37 εβδομάδες κύησης). Υπολογίζεται ότι τα ποσοστά πρόωρου τοκετού αυξάνονται κατά 5% για κάθε 1°C αύξησης της θερμοκρασίας, και κατά 16% κατά τη διάρκεια καυσώνων. Αν και οι βιολογικοί μηχανισμοί βρίσκονται ακόμη υπό διερεύνηση, οι κυριότερες υποθέσεις για τη αύξηση κινδύνου πρόωρων τοκετών είναι η  αφυδάτωση, που μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη αιμάτωση του πλακούντα, ορμονικοί παράγοντες, η αυξημένη θερμοκρασία της εγκύου που μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη του εμβρύου, ηλεκτρολυτικές διαταραχές και άλλα.

»Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται ασφαλώς για τους εργαζόμενους σε εξωτερικούς χώρους, ειδική κατηγορία ευάλωτου πληθυσμού. Κάθε χρόνο έχουμε θανάτους εργαζομένων στην αγροτική παραγωγή και στις οικοδομές, συνήθως. Είναι εντελώς αδιανόητο για τις κοινωνίες μας το γεγονός ότι ένας εργαζόμενος – κατά τα άλλα υγιής – χάνει τη ζωή του, ή εισάγεται στα επείγοντα με νεφρική ανεπάρκεια, γιατί ο εργοδότης του δεν έχει πάρει τα αναγκαία μέτρα προφύλαξης, παύση εργασίας σε συγκεκριμένες συνθήκες, φερ’ ειπείν». 

Λύτρωση (και) μέσω πολεοδομικού σχεδιασμού

Νερό (καλή ενυδάτωση), σκιά, και πάντως όχι παραλία στις 3.00 το μεσημέρι, είναι μάλλον τα αυτονόητα στη συγκυρία των 40 και 43 βαθμών. Αρκούν, όμως, τα όποια προσωπικά μέτρα;

Ο κ. Κογεβίνας είναι πεπεισμένος ότι πρέπει να καταστήσουμε και τις πόλεις πιο ανθεκτικές. «Μακροπρόθεσμα μέτρα, μέτρα που υπερβαίνουν την ατομική κλίμακα και φθάνουν ως τον πολεοδομικό σχεδιασμό και τις υποδομές, είναι απαραίτητα, κατά τρόπον ώστε να μην έχουμε το φαινόμενο της αστικής νησίδας, με πόλεις απείρως πιο καυτές από τις πέριξ αγροτικές περιοχές. Είναι σημαντικό για παράδειγμα να έχουμε κλιματισμό, αλλά αυτό δεν φθάνει, εάν η πόλη όπου ζούμε δεν έχει «προσαρμοστεί».

Τι  σημαίνει «προσαρμογή»; Ποιες κινήσεις στρατηγικής σημασίας θα μπορούσαν να μετριάσουν το φαινόμενο της αστικής νησίδας; Όλα όσα θα θέλαμε, ματαίως, να έχουμε σε πόλεις σαν την Αθήνα: υπαίθριους χώρους πρασίνου (για το μικροκλίμα), πράσινες στέγες, ψυχρά υλικά στις δημόσιες αστικές υποδομές, αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος, ευρύτερο χωροταξικό σχεδιασμό στην πόλη, που θα επέτρεπε τον επαρκή αερισμό, τη σκίαση και τόσα άλλα.

«Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες –και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ενωση– έχουν θεσπίσει νομοθετικά και πολιτικά μέτρα, ως απάντηση στην άνοδο της θερμοκρασίας και τον κίνδυνο που προκαλούν οι καύσωνες», υπογραμμίζει ο κ. Κογεβίνας. «Η ευρωπαϊκή νομοθεσία απαιτεί εξάλλου από όλα τα κράτη-μέλη να υιοθετούν και να αναθεωρούν τακτικά τις Εθνικές Στρατηγικές Προσαρμογής για την αντιμετώπιση των απειλών, που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, συμπεριλαμβανομένων των ακραίων θερμοκρασιών.

»Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που έχουν αναπτύξει Σχέδιο Δράσης, σε σχέση με την θερμοκρασία και την υγεία (Heat-health Action Plαn), το οποίο αναγνωρίζεται ως βασικό εργαλείο για τη μείωση των θανάτων και την πρόληψη άλλων επιπτώσεων στην υγεία, κατά τη διάρκεια περιόδων υψηλών θερμοκρασιών. Ωστόσο, γνωρίζουμε καλά ότι η Ελλάδα είναι καλή στο να κάνει σχέδια, και δυστυχώς αναποτελεσματική στο να τα εφαρμόζει».

Ο καθηγητής εκτιμά παράλληλα ως πολύ σημαντική εξέλιξη τη σχετικά πρόσφατη απόφαση (2024) του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, «ύστερα από προσφυγή τεσσάρων γυναικών και ενός ελβετικού συλλόγου, τα μέλη του οποίου υποστήριξαν ότι οι ελβετικές αρχές δεν λαμβάνουν επαρκή μέτρα για την άμβλυνση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Το Δικαστήριο έκρινε ότι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα σε αποτελεσματική προστασία από τις κρατικές αρχές, έναντι των σοβαρών αρνητικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής στη ζωή, την υγεία, την ευημερία και την ποιότητα ζωής τους. Με άλλα λόγια, το ΕΔΔΑ δήλωσε ότι η προστασία του κλίματος είναι προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η υπόθεση αυτή καταδεικνύει ξεκάθαρα την ανάγκη κινητοποίησης των πολιτών και απαίτησης για αλλαγές».

Τι καλοκαίρια θα ζούμε το 2030 ή το 2040, κ. Κογεβίνα; Ερχονται χειρότερα; Ηλθε το τέλος του μεσογειακού καλοκαιριού, όπως το ξέραμε, με τα θετικά για την ανθρώπινη υγεία;

«Ναι, ήλθε το τέλος του μεσογειακού καλοκαιριού, έτσι όπως το είχαμε ζήσει στα παιδικά μας χρόνια. Ενα τέλος που ήρθε πολύ γρήγορα. Η σχέση μεταξύ των καυσώνων και της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής είναι αδιαμφισβήτητη. Η υπερθέρμανση του πλανήτη, που προκαλείται από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, οδηγεί άμεσα σε συχνότερα, μεγαλύτερης διάρκειας και πιο έντονα κύματα καύσωνα. Καθώς ο πλανήτης συνεχίζει να θερμαίνεται, αυτά τα ακραία φαινόμενα αναμένεται να γίνουν η «νέα κανονικότητα».

»Η Ελλάδα, και γενικότερα η νότια Ευρώπη, αναγνωρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα «hotspots» της κλιματικής αλλαγής παγκοσμίως. Προβλέπεται ότι η  συχνότητα και η ένταση των ακραίων καυσώνων θα αυξηθεί σταθερά. Φυσικά, αυτές είναι εκτιμήσεις βάσει κλιματικών μοντέλων, είναι έγκυρες όμως παρόλες τις σημαντικές δυσκολίες στις προβλέψεις εξαιρετικά σύνθετων φαινομένων.

»Ειδικά για την Ελλάδα, χωρίς σημαντικές μειώσεις εκπομπών ή περαιτέρω προσαρμογή, προβλέψεις δείχνουν ότι θα μπορούσε να πλήττεται από 20 έως 30 καύσωνες ετησίως έως το 2050 – σε σύγκριση με έναν μέσο όρο περίπου λιγότερο από δύο ημέρες, κατά την περίοδο 1971-2000.

»Οι μέσες καλοκαιρινές θερμοκρασίες προβλέπεται να αυξηθούν κατά περίπου 2°C ως το 2050. Η συχνότητα των «τροπικών νυχτών» (ελάχιστη νυχτερινή θερμοκρασία πάνω από 25°C) αναμένεται επίσης να αυξηθεί σημαντικά, πιθανώς κατά σχεδόν ένα μήνα ετησίως σε παράκτιες περιοχές της Ελλάδας.

»Αυτό είναι σημαντικό για την υγεία, γιατί οι θερμότερες νύχτες εμποδίζουν το σώμα να ανακάμψει από τη ζέστη της ημέρας, επιδεινώνοντας το θερμικό στρες. Επιπλέον, στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας, το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας προβλέπεται να ενταθεί. Εκτός από τις επιπτώσεις στην υγεία, εκτιμάται ότι θα έχουμε και σημαντική μείωση της παραγωγικότητας στην εργασία, λόγω των αυξημένων θερμοκρασιών.

»Ένα τελευταίο σχόλιο. Το να μιλάμε για τις σκληρές αλήθειες της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της, όπως οι καύσωνες, χωρίς να προκαλούμε αποθάρρυνση ή απελπισία, είναι μια μεγάλη πρόκληση. Πρέπει να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στην επιστημονική ακρίβεια και τα μηνύματα που δίνουν δύναμη, τονίζοντας τις λύσεις και την ικανότητα για συλλογική δράση. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να πάμε πίσω στον χρόνο και είμαστε σίγουρα δεσμευμένοι, εμείς και τα παιδιά μας, και τα παιδιά των παιδιών μας, να ζήσουμε σε έναν άρρωστο πλανήτη. Ωστόσο μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα, όχι μόνο για τις μελλοντικές γενιές αλλά και για μάς τους ίδιους, εφαρμόζοντας μέτρα ριζικά για τον περιορισμό της κλιματικής αλλαγής και την αντιμετώπιση των επιδράσεων στην υγεία μας. Δεν υπάρχει χώρος για παθητικές στάσεις, πρέπει να δράσουμε ως πολίτες. Και μπορούμε».     

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News