«Το να λέει κανείς ότι αυτό που υπάρχει είναι, και ότι αυτό που δεν υπάρχει δεν είναι, είναι αληθές· ενώ το να λέει ότι αυτό που υπάρχει δεν είναι, ή ότι αυτό που δεν υπάρχει είναι, είναι ψευδές». Αριστοτέλης, Μεταφυσικά (Γ, 7, 1011b25). Για τον Αριστοτέλη η αλήθεια είναι μια ιδιότητα των κρίσεων, των προτάσεων και της σκέψης, όχι των πραγμάτων καθαυτών. Μια πρόταση είναι αληθής όταν αντιστοιχεί με την πραγματικότητα.

Από τότε κύλισε πολύ νερό στο αυλάκι. Η αλήθεια μερικές φορές θεωρείται στατική και αντικειμενική, ενώ άλλες φορές θεωρείται σχετική και υποκειμενική, ανάλογα με τη φιλοσοφική και επιστημονική προσέγγιση του γράφοντος.

Η έννοια της αλήθειας είναι πολυδιάστατη και έχει διατυπωθεί με διάφορους τρόπους, από φιλοσόφους, θεολόγους και επιστήμονες, ανά τους αιώνες. Ο ορισμός της εξαρτάται από το πλαίσιο στο οποίο τη χρησιμοποιούμε. Κάτι είναι αληθές αν δεν έρχεται σε αντίφαση με άλλες πεποιθήσεις που έχουμε και αν εντάσσεται αρμονικά στο σύστημα του σκέψεών μας.

Σύμφωνα με τον Καντ (1724-1804), η αλήθεια είναι η συμφωνία της σκέψης με την πραγματικότητα. Δηλαδή η σκέψη είναι αληθινή όταν αναπαριστά σωστά τα πράγματα όπως είναι στον κόσμο, και όχι όπως τα φανταζόμαστε ή τα επιθυμούμε. Η αλήθεια είναι κάτι αντικειμενικό, που δεν εξαρτάται από τον ανθρώπινο νου.

Αντίθετα, οι σχετικιστές υποστηρίζουν ότι η αλήθεια εξαρτάται από την προσωπική αντίληψη ή από πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες ή ως κάτι που συμφωνείται από μια κοινότητα ανθρώπων. Για τον Νίτσε (1944-1900) η αλήθεια είναι ανθρώπινη κατασκευή, ένα σύνολο μεταφορών και συμφωνιών. Ο Τζον Ντιούι (1859-1952) ορίζει την αλήθεια ως ό,τι είναι χρήσιμο ή πρακτικό για την επίτευξη στόχων, ό,τι λειτουργεί και φέρνει αποτελέσματα στην πράξη. Ο Μισέλ Φουκό (1926-1984) μελετά την αλήθεια ως προϊόν εξουσίας και γνώσης. Η αλήθεια δεν είναι απόλυτη, αλλά καθορίζεται από τους μηχανισμούς εξουσίας σε κάθε ιστορική περίοδο.

Σημαντική είναι η θέση της αλήθειας στο πλαίσιο της φιλοσοφίας της επιστήμης, η οποία ασχολείται με το ερώτημα πότε μια επιστημονική θεωρία μπορεί να θεωρηθεί αληθινή. O Καρλ Πόπερ είναι γνωστός για την ανάπτυξη της θεωρίας της διαψευσιμότητας, η οποία υποστηρίζει ότι μια επιστημονική θεωρία είναι επιστημονική μόνο αν μπορεί να διαψευσθεί μέσω μιας δοκιμής, δηλαδή να μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι λάθος. Ο Τόμας  Κουν αναπτύσσει την ιδέα ότι η επιστήμη δεν εξελίσσεται σταδιακά, αλλά μέσω επιστημονικών επαναστάσεων που χαρακτηρίζονται από την αντικατάσταση ενός «παραδείγματος» (paradigm) με ένα άλλο.

Το αντίθετο της αλήθειας είναι το ψεύδος. Κάποιοι πιστεύουν ότι ψέμα και αλήθεια είναι έννοιες συμπληρωματικές.  Οι περισσότεροι φιλόσοφοι θεωρούν ότι το ψέμα δεν είναι κάτι καλό. Για τον Καντ το ψεύδος είναι πάντα ηθικά κατακριτέο, είναι ανήθικο υπό όλες τις συνθήκες. Η άποψη του Νίτσε είναι πως το ψέμα είναι αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και της γλώσσας, και ότι η αλήθεια είναι μια κατασκευή, ένα είδος «ψεύδους» που είναι χρήσιμο για την επιβίωση.

Πολύ συχνά το ψέμα υπερτερεί της αλήθειας. Ολο και περισσότερο αντικαθιστά την αλήθεια, χωρίς πάντα να το αντιλαμβανόμαστε. Ο άνθρωπος μπορεί να πιστέψει πιο εύκολα ένα ψέμα από μια αλήθεια. Αν κάτι ταιριάζει με τις προσωπικές μας απόψεις, ιδεολογίες, προκαταλήψεις, το αποδεχόμαστε ως αλήθεια, ακόμα κι αν δεν είναι. Ορισμένα ψέματα μπορεί να τα έχει πει κάποιος που θαυμάζουμε ή ένα ισχυρό πρόσωπο. Στα μέσα ενημέρωσης ή στην πολιτική η παραποίηση της αλήθειας μπορεί να συμβεί με την αποσιώπηση σημαντικών στοιχείων. Η αλήθεια μπορεί να είναι άβολη, πολύπλοκη, απογοητευτική, ειδικά στην επιστήμη και στην ιστορία.

Πιστεύουμε αυτό που είναι ή φαίνεται πιο ενδιαφέρον. Πιστεύουμε πληροφορίες που μας συγκινούν. Ο θάνατος της μικρής προσφυγοπούλας Μαρίας στον Εβρο, μετά από τσίμπημα σκορπιού και ενώ ήταν εγκλωβισμένη, έκανε τον γύρο του κόσμου, έγινε πρώτο θέμα στις μεγάλες ευρωπαϊκές εφημερίδες.

Οι άνθρωποι έχουν πιστέψει και σε υπερβολικά ψέματα. Στις 30 Οκτωβρίου 1938 ο Ορσον Γουέλς, μέσω μιας ραδιοφωνικής εκπομπής, κατάφερε να προκαλέσει πανικό στις ΗΠΑ. Ο διάσημος ηθοποιός και σκηνοθέτης πέτυχε να κοροϊδέψει εκατομμύρια Αμερικανούς, οι οποίοι κοιτούσαν έντρομοι από τα παράθυρα των σπιτιών τους νομίζοντας ότι βρίσκεται σε εξέλιξη εισβολή Αρειανών.

Επαναλαμβανόμενες θέσεις είναι πιο πιθανό να εκληφθούν ως αληθινές, ανεξάρτητα από την πραγματική τους ακρίβεια. Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα η επανάληψη ενός ψέματος βοηθάει. Οπως είπε ο Γκέμπελς, «αν λες ένα μεγάλο ψέμα και το επαναλαμβάνεις συνέχεια, οι άνθρωποι στο τέλος θα το πιστέψουν»

Αντιγράφω από το πρόσφατο άρθρο του Ανδρέα Δρυμιώτη στην «Kαθημερινή» (1/6/2025), «Αλήθειες και Ψέματα»: «Είναι πραγματικά τρελό το γεγονός ότι τόσο πολλοί άνθρωποι δεν απαιτούν καμιά απολύτως απόδειξη για να πιστέψουν ένα ψέμα, ενώ αντίθετα, ζητούν άπειρες αποδείξεις για να πιστέψουν την αλήθεια».

Οι απαρχές του κόσμου του ψεύδους

Τα κοινωνικά δίκτυα παίζουν σήμερα σημαντικό ρόλο στη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο τέλος του 20^ού αιώνα. Το πρώτο ευρέως αναγνωρισμένο κοινωνικό δίκτυο ονομαζόταν SixDegrees.com. Ξεκίνησε το 1997 και επέτρεπε στους χρήστες να δημιουργούν προφίλ, να διατηρούν λίστες φίλων και να συνδέονται μεταξύ τους. Εθεσε τα θεμέλια για μεταγενέστερες, πιο δημοφιλείς πλατφόρμες, όπως το Friendster, το MySpace και, φυσικά, το Facebook.

Η ταχύτητα και η ευρεία κάλυψη που προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα επιτρέπουν στις ψευδείς ειδήσεις να διαδίδονται γρήγορα και σε μεγάλο αριθμό ατόμων. Δημιουργούν «κοινότητες» γύρω από συγκεκριμένες πεποιθήσεις, όπου το ζητούμενο δεν είναι η αλήθεια, αλλά η αναγνώριση και η επανάληψη των ίδιων απόψεων. Παράδειγμα, το κίνημα των αντιεμβολιαστών.

Είναι δύσκολο να αμφισβητήσουμε την άποψη της πλειοψηφίας όταν ο όγκος των ψεύτικων απόψεων ή/και πληροφοριών υπερβαίνει αυτόν των αληθινών. Μπορεί να δημιουργηθεί ένας τεράστιος αριθμός ψευδών λογαριασμών στο διαδίκτυο και να επιτεθούν σε ένα άτομο με ανυπόστατους ισχυρισμούς, χωρίς αυτό να μπορεί να αντιδράσει.

Είναι πιο εύκολο να ακολουθήσεις την πλειοψηφία σε ένα ψέμα παρά να είσαι μόνος απέναντι στο ρεύμα με μια αλήθεια. Η αλήθεια είναι πολύπλοκη, ιδιαίτερα στην επιστήμη και στην ιστορία. Δεχόμαστε αυτά τα ψέματα που είναι πιο εύκολα κατανοητά. Στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η υποτιθέμενη αλήθεια συχνά «πουλιέται» ως προϊόν. Η δημιουργία μιας εντυπωσιακής ή συγκλονιστικής ιστορίας, είτε είναι αληθινή είτε όχι, μπορεί να τραβήξει την προσοχή, να προκαλέσει αντιδράσεις και να αποφέρει κέρδος.

Περνάμε σταδιακά στον κόσμο του ψευδούς όταν γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αποδείξουμε ότι κάτι είναι ψέμα. Οταν η διαφορά μεταξύ αλήθειας και ψέματος είναι δυσδιάκριτη και εντείνεται από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις νέες μορφές επικοινωνίας.

Μετά την Τεχνητή Νοημοσύνη

Εχουμε  ήδη διανύσει το ¼ του 21^ού αιώνα και έχουν περάσει 15 χρόνια από τότε που εφευρέθηκε η Τεχνητή Νοημοσύνη. Τα κοινωνικά δίκτυα διευκόλυναν τη μετάβαση στην αλήθεια της ΤΝ.  Η κατασκευή ψευδών ειδήσεων είναι πλέον διάσπαρτη και μπορεί να γίνεται πιστευτή σε όλη την ανθρωπότητα. Η ΤΝ διευκολύνει ακόμη περισσότερο τη δημιουργία και την εξάπλωση ψευδών ειδήσεων, αλλά και δυσκολεύει την αποκάλυψή τους.

Με τη χρήση της ΤΝ μπορούμε να δημιουργήσουμε ψεύτικες εικόνες ή βίντεο που να φαίνονται απολύτως αληθινά και να εκθέτουν αθώους. Τα φαινόμενα αυτά οδηγούν στην εξασθένιση της αντικειμενικότητας και της αξιοπιστίας, και στο τέλος μπορεί να έχουμε έναν κόσμο γεμάτο μισές αλήθειες και παραποιημένες πληροφορίες.

Με ποια κριτήρια, λοιπόν, θα διακρίνουμε την αλήθεια από το ψέμα; Ποιος μπορεί να ελέγξει αν μια κατασκευασμένη εικόνα είναι αληθινή ή ψεύτικη; Αυτή είναι μια πραγματική πρόκληση για την ΤΝ. Είναι πιο εύκολο να δημιουργήσεις ψεύτικες ειδήσεις από το να αποδείξεις ότι μια είδηση είναι ψεύτικη.

Ποιος θα μου εξηγούσε καλύτερα το θέμα από την ίδια την ΤΝ; Ρώτησα λοιπόν το ChatGPT και μου απάντησε: «Οι ψεύτικες ειδήσεις είναι παραπλανητικά ή εντελώς ψευδή άρθρα που παρουσιάζονται ως αληθινές ειδήσεις. Ο στόχος τους μπορεί να είναι:

• Προπαγάνδα (πολιτική ή ιδεολογική επιρροή).
• Οικονομικό όφελος (π.χ. με clickbait τίτλους για να αυξήσουν τις διαφημίσεις).
• Δημιουργία πανικού ή διάδοση φημών.
• Δυσφήμιση προσώπων ή οργανισμών.

Η διαδικασία δημιουργίας ψευδών ειδήσεων περιλαμβάνει συνήθως:

1. Συγγραφή ενός ψευδούς ή παραποιημένου άρθρου, πολλές φορές με δραματικό ή εξωφρενικό τίτλο (clickbait).
2. Δημοσίευσή του σε ιστοσελίδες που μοιάζουν με ειδησεογραφικές ή σε ιστολόγια (blogs) χωρίς αξιοπιστία.
3. Διανομή μέσω κοινωνικών δικτύων (Facebook, Twitter/X, Instagram κ.λπ.) για να γίνει «viral».
4. Χρήση bots (ή λογαριασμών με ψεύτικη ταυτότητα) για να αυξηθεί η απήχηση και η φαινομενική αξιοπιστία της είδησης.

Το bot είναι μια αυτόματη διαδικτυακή εφαρμογή ή λογαριασμός που εκτελεί εντολές χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση.

Υπάρχουν διάφοροι τύποι bots, όπως:

• 🤖 Social media bots: Εμφανίζονται ως κανονικοί χρήστες, αλλά ελέγχονται από προγράμματα. Μπορούν να:
  • Κάνουν like ή share σε ψεύτικες ειδήσεις.
  • Απαντούν με σχόλια για να ενισχύσουν την αξιοπιστία του ψεύδους.
  • Δημιουργούν τεχνητή δημοφιλία (fake engagement).
• 📰 Web crawlers: Οι ανιχνευτές ιστού, γνωστοί επίσης ως «ιστοσελίδες-αράχνες», είναι αυτοματοποιημένα προγράμματα που εξερευνούν συστηματικά ιστοσελίδες στο διαδίκτυο. Λειτουργούν ακολουθώντας συνδέσμους, συλλέγοντας δεδομένα από ιστοσελίδες και οργανώνοντάς τα σε μια δομημένη μορφή για μηχανές αναζήτησης ή άλλους σκοπούς.

Αν θέλεις, μπορώ να σου δείξω παραδείγματα ψεύτικων ειδήσεων, πώς χρησιμοποιούνται bots σε εκλογές, ή πώς να ελέγχεις την εγκυρότητα μιας είδησης online. Θες να συνεχίσουμε;»

Είπα «ναι».

Το ChatGPT είπε: Τέλεια! Ας δούμε μερικά παραδείγματα και τρόπους εντοπισμού ψεύτικων ειδήσεων, αλλά και πώς τα bots χρησιμοποιούνται σε ευρύτερη κλίμακα, π.χ. σε εκλογές ή κρίσεις.

Παράδειγμα 1. Ψεύτικη είδηση: Τίτλος άρθρου:

«Το εμβόλιο για την Covid-19 περιέχει μικροτσίπ παρακολούθησης – Πρώην υπάλληλος της Pfizer αποκαλύπτει!»

Ανάλυση:

• Δεν υπάρχει καμία αξιόπιστη πηγή που να επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο.
• Χρησιμοποιεί φόβο για να τραβήξει την προσοχή.
• Η «πρώην υπάλληλος» δεν έχει επώνυμο ούτε σχετική ιδιότητα.
• Το άρθρο προέρχεται από ιστοσελίδα χωρίς στοιχεία επικοινωνίας ή υπεύθυνο έκδοσης.

Στόχος: Να ενισχυθεί η αντίσταση στον εμβολιασμό μέσω τρομολαγνείας.

Παράδειγμα 2. Χρήση bots σε εκλογές

Σενάριο: Κατά τη διάρκεια εκλογών, μια ομάδα χρησιμοποιεί χιλιάδες ψεύτικους λογαριασμούς (bots) στο Twitter ή στο Facebook για να:

• Διαδώσει ψεύτικες ειδήσεις όπως «Ο αντίπαλος υποψήφιος χρηματοδοτείται από ξένες κυβερνήσεις».
• Κάνει retweet/comment/like μαζικά, ώστε να φαίνεται πως η είδηση είναι αληθινή.
• Δημιουργήσει «θόρυβο» για να τραβήξει την προσοχή των ψηφοφόρων από σημαντικά θέματα.

Αποτέλεσμα: Δημιουργία σύγχυσης και επηρεασμός κοινής γνώμης με τεχνητό τρόπο»

Καλά, και πώς εντοπίζουμε τις ψεύτικες ειδήσεις; ρώτησα.

Να σου πω, είπε το  ChatGPT, τι πρέπει να ελέγξεις

Πηγή:	·        Είναι έγκυρο site; Eχει αναγνωρισμένο εκδότη;
Τίτλος:	·        Φαίνεται υπερβολικός ή δραματικός;
Ημερομηνία:	·        Είναι πρόσφατη ή ανακυκλώνεται παλιά είδηση;
Συντάκτης:	·        Αναφέρεται ποιος έγραψε το άρθρο; Eχει ιστορικό;
Αναζήτηση:	·        Υπάρχει η ίδια είδηση σε έγκυρα ΜΜΕ (π.χ. ΕΡΤ, Καθημερινή, BBC);
Εικόνες:	·        Μπορείς να κάνεις αντίστροφη αναζήτηση εικόνας (Google Images) για να δεις αν η φωτογραφία είναι παλιά ή άσχετη;

Για γενικότερη βοήθεια υπάρχουν διάφορα χρήσιμα εργαλεία και ιστοσελίδες, όπως:

• Snopes.com – Eλεγχος φημών και ψευδών ειδήσεων (στα αγγλικά).
• Ellinika Hoaxes (https://ellinikahoaxes.gr) – Επαλήθευση ειδήσεων στα ελληνικά.
• Google Reverse Image Search – Για να εντοπίζεις αν μια φωτογραφία είναι αλλοιωμένη ή παλιά.
• Whois Lookup (π.χ. https://whois.domaintools.com) – Για να δεις ποιος έχει κατοχυρώσει μια ιστοσελίδα.

Οι περισσότερες, όμως, από αυτές τις ιστοσελίδες είναι πολύπλοκες και ο κόσμος δεν έχει την υπομονή να τις χρησιμοποιήσει.

Το μέλλον

Προς το τέλος του 21^ου αιώνα, θα τείνει πλέον να επικρατήσει πλήρως το ψέμα. Ο κόσμος του ψεύδους είναι ο κόσμος που διαμορφώσαμε με τις πράξεις μας, τις επιλογές μας, τις υποχωρήσεις μας, την αδιαφορία μας, με τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που μας απομακρύνει ολοένα και περισσότερο από την αλήθεια.

Λίγοι ενδιαφέρονται πλέον αν κάτι που ακούν, διαβάζουν ή βλέπουν είναι αλήθεια ή ψέμα. Η επιβίωση είναι ένα τυχαίο γεγονός. Οι κυβερνήσεις ανεβαίνουν και κατεβαίνουν η μια μετά την άλλη, ανάλογα με το μέγεθος του ψέματος που πουλάνε. Οι πόλεμοι, δίκαιοι ή άδικοι, εμφύλιοι ή μεταξύ κρατών, αυξάνονται και εναλλάσσονται.

Στο τέλος του αιώνα έχουν μείνει σε όλον τον κόσμο μερικές εκατοντάδες χιλιάδες «πιστοί της παλιάς αλήθειας» (Believers of the Ancient Truth – BATs), σε αντίθεση με τα ΒΟΤ (τα αυτόματα ρομπότ), που κυριαρχούν.

Οι BATs αρνούνται να πιστέψουν στην Tεχνητή Nοημοσύνη και στα επιτεύγματα της και έχουν δημιουργήσει μια παγκόσμια κλειστή ομάδα που επικοινωνεί μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων. Το μόνο που παραδέχονται οι πιστοί της παλιάς αλήθειας είναι η ικανότηταs της TΝ να μεταφράζει σε όποια γλώσσα θέλουν. Είναι για αυτούς το μόνο χρήσιμο εργαλείο για την παγκόσμια επικοινωνία μεταξύ των μελών της πίστης στην παλιά αλήθεια.

---

Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πρώην Προέδρος της ΜΟΔ Α.Ε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News