Στην εποχή του Διαδικτύου, των νέων μέσων και της ψηφιακής επανάστασης στην πληροφόρηση και τις επικοινωνίες, το παραδοσιακό φαινόμενο της προπαγάνδας (της παραποίησης της πραγματικότητας και της αξιοποίησής της για την αποκόμιση πολιτικού ή άλλου οφέλους), λαμβάνει συνεχώς καινούργια χαρακτηριστικά, ιδιότητες, τρόπο χρήσης και εξάπλωσης και αντίστοιχα αντιμετώπισης. Το λεξικό της Οξφόρδης, συμμεριζόμενο τον έντονο προβληματισμό και τις εκφράσεις διαφόρων σχολών σκέψεων ενέταξε στις λίστες του, τον καινοτόμο όρο μετά-αλήθεια, ως την περσινή «λέξη της χρονιάς», ενώ τα «fake news» ήταν από τις πιο πολυσυζητημένες φράσεις του 2017.

Η μετά-αλήθεια, αποτελεί τέκνο της στρεβλής, υστερόβουλης, κερδοσκοπικής και τυχοδιωκτικής χρήσης του Διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων και δικτύων, η οποία διαμορφώνεται κυρίως μέσω της διασποράς ψευδών ειδήσεων και στοχεύει περισσότερο στην ένταση των συναισθημάτων που προκαλούν τα γεγονότα και όχι στα ίδια τα γεγονότα, ως γενόμενα.

Αυτή η προσπάθεια διαστρέβλωσης της πραγματικότητας, αναπτύσσεται σε δύο κυρίως επίπεδα πολιτικής επιρροής: Το πρώτο επίπεδο είναι η αξιοποίησή της για την επίτευξη συγκεκριμένων πολιτικών στόχων, όπως για παράδειγμα μίας εκλογικής μάχης, ενός δημοψηφίσματος κ.λ.π. Μέσω μίας μεθοδευμένης διασποράς ψευδών ειδήσεων, η μία πλευρά της αναμέτρησης προσπαθεί να φθείρει την άλλη, προκαλώντας όσο το δυνατόν περισσότερη ζημιά στην εικόνα της και την αποδοχή της από την κοινή γνώμη. Όπως έγινε για παράδειγμα στις τελευταίες αμερικανικές εκλογές, από το «στρατηγείο» που είχε στήσει η πλευρά Τραμπ στην γειτονική ΠΓΔΜ, τροφοδοτώντας την αμερικανική κοινή γνώμη με ψευδείς ειδήσεις για την βασική του αντίπαλο.

Το δεύτερο επίπεδο είναι η καλλιέργεια μιας διαστρεβλωμένης πραγματικότητας και μυθοπλασίας για συγκεκριμένα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα (πχ. κλιματική αλλαγή, προληπτικός εμβολιασμός κλπ) και η προσπάθεια κατεύθυνσης της κοινής γνώμης στις αντιλήψεις και τις επιδιώξεις των ομάδων πίεσης που την προκαλούν και την διαχειρίζονται, σε βάθος χρόνου. Στο δεύτερο επίπεδο, συνήθως η σύγχρονη μετά-αλήθεια συναντιέται και ενσωματώνει μέσα της μυθοπλασίες, θεωρίες συνωμοσίας, διχαστικές και ακραίες προσεγγίσεις της πραγματικότητας που προϋπήρχαν από την εποχή των παραδοσιακών ΜΜΕ και της πληροφόρησης χωρίς το Διαδίκτυο. Αποτελεί την συνέχειά τους και την νέα τους εκδοχή.

• Διαβάστε όλη τη μελέτη

Στο πολιτικό φάσμα η μετά-αλήθεια, όπως είναι φυσικό, αξιοποιείται εργαλειακά από τις δυνάμεις του λαϊκισμού, την βαθιά συντήρηση και τα άκρα, δίνοντας ένα ανήθικο διέξοδο στη ρητορική του μίσους, του διχασμού, της ξενοφοβίας και του εθνικισμού. Μέσα από το ψεύδος και την υπόγεια κατήχηση της κοινής γνώμης, ενσαρκώνεται ως «αποδεκτή πραγματικότητα», κάτι το οποίο θα ήταν πολύ δύσκολο να επιτευχθεί μέσα από την ευθεία πολιτική αντιπαράθεση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν το βρετανικό δημοψήφισμα, όπου τα ψεύδη και οι ακραίες αντιευρωπαϊκές φωνές επικράτησαν των ορθολογικών επιχειρημάτων, σχετικά με το κόστος και τις επιπτώσεις του Brexit για την Βρετανία. Εκεί βέβαια η μετά-αλήθεια ξεπέρασε το Διαδίκτυο, αφού τα μηνύματα με τα ψευδή οικονομικά στοιχεία, ήταν αναρτημένα σε τυπωμένες γιγαντοαφίσες στους δρόμους του Λονδίνου και άλλων μεγάλων πόλεων.

Από την μελέτη που δημοσιεύει το ΔΙΚΤΥΟ, προκύπτει πως, παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες λόγω της ευελιξίας του φαινομένου να προσαρμόζεται τάχιστα στις τεχνολογικές εξελίξεις και να αποκτά συνεχώς νέες μορφές και δυνατότητες, η αντιμετώπισή του δεν είναι αδύνατη. Υπερεθνικοί οργανισμοί όπως η ΕΕ, κρατικοί φορείς, ερευνητικά ιδρύματα ακόμα και ομάδες της κοινωνίας των πολιτών ή μεμονωμένοι ακτιβιστές, έχουν ενεργοποιηθεί στην κατεύθυνση της ανάδειξης, αντιμετώπισης και περιορισμού της μετά-αλήθειας, προκειμένου να περιοριστεί ο κατευθυντήριος ρόλος της στα πολιτειακά ζητήματα, στην λειτουργία της Δημοκρατίας, στην αξιοπιστία των θεσμών και στην υγιή αποτύπωση της δημοκρατικής έκφρασης των πολιτών.

Η προσπάθεια αυτή θα ενισχυθεί πολύ περισσότερο, μέσα από την θεσμική εγρήγορση και την επιτάχυνση των νομοθετικών πρωτοβουλιών, τουλάχιστον στο επίπεδο της τεχνικής προστασίας των υποψηφίων θυμάτων, και της διευκόλυνσης των χρηστών στην αναφορά και δίωξη του φαινομένου. Το μεγάλο βέβαια στοίχημα και ζητούμενο είναι οι όποιες δράσεις και αντιδράσεις, να περνούν μέσα από την τήρηση των κανόνων δεοντολογίας και την απαρέγκλιτη προστασία της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης. Είναι μια σύγχρονη αναγκαιότητα αλλά και ένα προαπαιτούμενο για την Δημοκρατία σήμερα.

* Ο Γιώργος Παπούλιας είναι Πολιτικός Επιστήμονας και συνεργάτης του Δικτύου για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News