Ο κόσμος είναι πλημμυρισμένος από χαρτονομίσματα, με τις κεντρικές τράπεζες των μεγάλων χωρών να κόβουν χρήμα αξίας εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων κάθε χρόνο, κυρίως σε τραπεζογραμμάτια πολύ μεγάλης ονομαστικής αξίας, όπως αυτό των 100 δολαρίων. Αυτό το χαρτονόμισμα αντιπροσωπεύει σχεδόν το 80% της κατά κεφαλήν ποσότητας χρήματος σε ρευστό στις ΗΠΑ, η οποία φτάνει το εντυπωσιακό ποσό των 4.200 δολαρίων. Το χαρτονόμισμα των 10.000 γεν (περίπου 100 δολάρια) αντιπροσωπεύει περίπου το 90% του νομίσματος σε κυκλοφορία στην Ιαπωνία, όπου η κατά κεφαλήν ποσότητα είναι σχεδόν 7.000 δολάρια. Οπως δε υποστηρίζω εδώ και δύο δεκαετίες, όλα αυτά τα μετρητά διευκολύνουν κυρίως την ανάπτυξη της παραοικονομίας και όχι της επίσημης οικονομίας.

Δεν επιχειρηματολογώ υπέρ μιας κοινωνίας χωρίς μετρητά, η οποία δεν θα είναι ούτε εφικτή ούτε επιθυμητή στο κοντινό μας μέλλον. Ωστόσο μια κοινωνία με λιγότερα μετρητά θα ήταν ένα πιο δίκαιο και πιο ασφαλές μέρος.

Με την αύξηση στη χρήση των χρεωστικών καρτών, στις ηλεκτρονικές μεταφορές χρημάτων και στις πληρωμές μέσω κινητού τηλεφώνου, η χρήση των μετρητών από καιρό υποχωρεί στην επίσημη οικονομία, ειδικά για τις μεσαίου και μεγάλου μεγέθους συναλλαγές. Οι έρευνες των κεντρικών τραπεζών δείχνουν ότι οι πολίτες ή οι επιχειρήσεις κατέχουν και χρησιμοποιούν μικρό μόνο ποσοστό των χαρτονομισμάτων μεγάλης ονομαστικής αξίας.

Ανώνυμα, εύκολα στη μεταφορά και χωρίς ρίσκο: τα χαρτονομίσματα υψηλής ονομαστικής αξίας έχουν πολλά πλεονεκτήματα και για νόμιμες και παράνομες χρήσεις τους

Τα μετρητά διευκολύνουν το έγκλημα επειδή είναι ανώνυμα· τα μεγάλης αξίας χαρτονομίσματα είναι ιδιαίτερα προβληματικά επειδή είναι αρκετά εύκολο να τα μεταφέρει και να αποκρύψει κανένας. Ενα εκατομμύριο δολάρια σε χαρτονομίσματα των 100 δολαρίων χωρούν μέσα σ’ έναν χαρτοφύλακα και ποσό ύψους ενός εκατομμυρίου δολαρίων σε χαρτονομίσματα των 500 ευρώ χωρά μέσα σε ένα τσαντάκι.

Υπάρχουν οπωσδήποτε πολλοί τρόποι για να δωροδοκηθούν αξιωματούχοι, για να εμπλακεί κανένας στο οικονομικό έγκλημα και για να αποφύγει τους φόρους, όλα αυτά χωρίς χαρτονομίσματα. Ωστόσο οι περισσότεροι συνεπάγονται πολύ υψηλό κόστος συναλλαγών (για παράδειγμα, ακατέργαστα διαμάντια) ή ενέχουν το ρίσκο του εντοπισμού (για παράδειγμα, μεταφορές μέσω τράπεζας ή πληρωμές με πιστωτική κάρτα).

Και, ναι, τα new age κρυπτονομίσματα, όπως το Bitcoin -αν δεν είναι εντελώς- είναι περίπου απρόσβλητα από ανίχνευση. Ωστόσο η αξία τους παρουσιάζει πολύ μεγάλες διακυμάνσεις και οι κυβερνήσεις έχουν πολλά εργαλεία με τα οποία μπορούν να περιορίσουν τη χρήση τους – για παράδειγμα, να εμποδίσουν την ανταλλαγή στις τράπεζες ή σε καταστήματα λιανικής πώλησης. Τα μετρητά είναι μοναδικά σε ό,τι αφορά την ρευστότητα και την σχεδόν καθολική αποδοχή τους.

Το κόστος και μόνο της φοροδιαφυγής είναι εντυπωσιακό, ίσως φτάνει τα 700 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως στις Ηνωμένες Πολιτείες (ποσό που περιλαμβάνει ομοσπονδιακούς, πολιτειακούς και τοπικούς φόρους), και ακόμα περισσότερο στην Ευρώπη που έχει υψηλή φορολογία. Από το έγκλημα και τη διαφθορά, αν και είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν, σχεδόν σίγουρα προκύπτει ακόμα μεγαλύτερο κόστος. Σκεφτείτε όχι μόνο τα ναρκωτικά και κακουργήματα, αλλά και το τράφικινγκ, την τρομοκρατία και τους εκβιασμούς.

Επιπλέον, οι πληρωμές σε μετρητά από τους εργοδότες προς τους εργάτες χωρίς χαρτιά είναι ένας βασικός παράγοντας που κινεί την παράνομη μετανάστευση. Ο περιορισμός της χρήσης μετρητών είναι ένας πολύ πιο ανθρώπινος τρόπος για τον περιορισμό της μετανάστευσης από την κατασκευή φραχτών με συρματοπλέγματα.

Ακόμα και οι κεντρικοί τραπεζίτες αρέσκονται να παραθέτουν Ντοστογιέφσκι όταν μιλούν για το χρήμα

Εάν οι κυβερνήσεις δεν ήταν τόσο μεθυσμένες από τα κέρδη που αποκομίζουν από το τύπωμα του χρήματος, το κόστος είναι αυτό που θα μπορούσε να τις αφυπνίσει. Τώρα τελευταία σε αυτό κάτι άρχισε να κινείται. Πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ανακοίνωσε ότι σταδιακά θα αποσύρει το υπερχαρτονόμισμα των 500 ευρώ. Και πάλι, αυτή η αλλαγή, που έπρεπε να γίνει από καιρό, υλοποιείται με τεράστια αντίσταση από τη Γερμανία και την Αυστρία που λατρεύουν τα μετρητά. Ωστόσο, ακόμη και στη βόρεια Ευρώπη, η καταμετρημένη κατά κεφαλήν ποσότητα χρήματος παραμένει ακόμη αρκετά περιορισμένη σε σχέση με την τεράστιου ύψους ποσότητα στην ευρωζώνη στο σύνολό της (πάνω από 3.000 ευρώ κατά κεφαλήν).

Οι κυβερνήσεις στη νότια Ευρώπη, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να αυξήσουν τα έσοδα από τη φορολογία, παίρνουν τα πράγματα στα χέρια τους, ακόμα κι αν δεν ελέγχουν την έκδοση των χαρτονομισμάτων. Για παράδειγμα, η Ελλάδα και η Ιταλία προσπαθούν να αποθαρρύνουν τη χρήση μετρητών βάζοντας ένα ανώτατο όριο στις αγορές λιανικής με μετρητά (1.500 ευρώ και 1.000 ευρώ, αντίστοιχα).

Προφανώς, τα μετρητά παραμένουν σημαντικά για τις μικρές καθημερινές συναλλαγές, καθώς και για την προστασία της ιδιωτικότητας. Οι κεντρικοί τραπεζίτες των χωρών της βόρειας Ευρώπης που τάσσονται υπέρ του status quo αρέσκονται να παραθέτουν τον ρώσο συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: «Το χρήμα είναι ελευθερία κομμένη σε κέρματα». Φυσικά ο Ντοστογιέφσκι αναφερόταν στη ζωή σε μια τσαρική φυλακή των μέσων του 19ου αιώνα, όχι ένα σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος. Παρόλα αυτά, οι βορειοευρωπαίοι κάπου έχουν δίκιο. Το ερώτημα είναι κατά πόσον το σημερινό σύστημα έχει πετύχει σωστή ισορροπία. Θα επιχειρηματολογούσα ότι σαφώς και δεν την έχει.

Η προσπάθεια για μια κοινωνία με λιγότερο ρευστό θα χρειαστεί χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί – ίσως μία-δύο δεκαετίες

Το σχέδιο για να χαλιναγωγηθούν τα χαρτονομίσματα θα πρέπει να καθοδηγείται από τρεις αρχές. Πρώτον, είναι σημαντικό να επιτραπεί στους απλούς πολίτες να συνεχίσουν να χρησιμοποιούν μετρητά για λόγους ευκολίας και για να κάνουν ανώνυμες αγορές μέχρι ένα εύλογο όριο, ενώ την ίδια ώρα να υπονομεύονται τα επιχειρηματικά μοντέλα όσων ασχολούνται με μεγάλες και επαναλαμβανόμενες ανώνυμες συναλλαγές χονδρικής. Δεύτερον, κάθε σχέδιο θα πρέπει να κινηθεί πολύ σταδιακά (σκεφτείτε ένα διάστημα μιας ή δύο δεκαετιών), ώστε να επιτρέπει προσαρμογές και διορθώσεις της πορείας στο μέσον του καθώς θα ανακύπτουν αναπάντεχα προβλήματα. Τρίτον, οι μεταρρυθμίσεις πρέπει να δείχνουν ευαισθησία στις ανάγκες των νοικοκυριών με χαμηλά εισοδήματα, ειδικά εκείνων χωρίς τραπεζικό λογαριασμό.

Στο νέο μου βιβλίο «Η κατάρα των μετρητών», καταθέτω ένα σχέδιο που περιλαμβάνει την πολύ σταδιακή κατάργηση των χαρτονομισμάτων μεγάλης αξίας, αφήνοντας τα μικρής αξίας (αυτά κάτω από 10 δολάρια) σε κυκλοφορία για πάντα. Το σχέδιο προνοεί για την ένταξη στην οικονομία, προσφέροντας στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος δωρεάν χρεωστικούς λογαριασμούς, οι οποίοι θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να γίνονται μεταβιβαστικές πληρωμές από την κυβέρνηση. Αυτό το τελευταίο βήμα ήδη το έχουν κάνει μερικές χώρες, όπως η Δανία και η Σουηδία.

Ο περιορισμός στη χρήση χαρτονομισμάτων δύσκολα θα έβαζε τέλος στο έγκλημα και τη φοροδιαφυγή, ωστόσο θα ανάγκαζε την παραοικονομία να χρησιμοποιήσει περισσότερο ριψοκίνδυνα και λιγότερο εξαρτώμενα από το ρευστό μέσα πληρωμής. Τα μετρητά μπορεί να μοιάζουν κάτι μικρό και ασήμαντο στον σημερινό υψηλής τεχνολογίας κόσμο, αλλά τα οφέλη από τη σταδιακή κατάργηση των περισσοτέρων χαρτονομισμάτων είναι πολύ μεγαλύτερα από ό,τι ίσως νομίζετε.

© The Project Syndicate

* Ο Kenneth Rogoff  είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News