Στις 9 και 10 Μαρτίου, οι φωνές, οι αφηγήσεις και τα αρώματα των παιδικών μας χρόνων, ξαναβρίσκουν τη στέγη τους, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου μας παρουσιάζει τους «Μύθους τους Αισώπου, σε ένα μουσικό παραμύθι για τραγουδιστές, ορχήστρα και θέατρο σκιών. Λίγες ημέρες πριν, ο Καραγκιόζης και ο Αίσωπος θα συναντηθούν για πρώτη φορά, δημοσίως, πάνω στη μουσική γέφυρα της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, ο Γιώργος Κορδέλλας – που είχε την ιδέα της «γνωριμίας» τους και φέρει και την υπογραφή των κειμένων της παράστασης – μας δίδει μια γεύση από τους «Μύθους του Αισώπου», απαντάει στο ερώτημα «ποια είναι η πατρίδα του Αισώπου», μας αποκαλύπτει που βρίσκεται ο τάφος του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη, ενώ παίρνει θέση και για την εικόνα που παρουσιάζει σήμερα η τηλεόραση.

 Έχεις αναρωτηθεί γιατί τα περισσότερα από τα γνωστά παραμύθια, με τα οποία μεγαλώνουμε, έχουν το στοιχείο του φόβου;
Όχι. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχω ιδιαίτερη σχέση με τα παραμύθια και, μάλιστα, τα δυτικά. Τα ξέρω, όπως οι περισσότεροι από μας. Όμως, χωρίς να είμαι ειδικός, διακρίνω στα κλασικά παραμύθια έναν μυστικισμό και πληθώρα συμβόλων, που μπορούν να έχουν αρκετές ερμηνείες.

Οι μύθοι του Αισώπου σε τι διαφέρουν από αυτά τα παραμύθια;
Οι μύθοι του Αισώπου έχουν ένα αλληγορικό, διδακτικό στοιχείο. Τα ζώα προσωποποιούν ανθρώπινους χαρακτήρες – ή, μάλλον, ανθρώπινα χαρακτηριστικά – και οι αφηγούμενες καταστάσεις έχουν ως στόχο να συνειδητοποιήσουν οι ακροατές τα αποτελέσματα που έχουν οι ανθρώπινες συμπεριφορές. Οι περισσότερες ιστορίες είναι σύντομες, σαν ανέκδοτα και δεν απευθύνονται αποκλειστικά σε παιδιά.

Ποια ήταν (μπορεί να είναι ακόμα) τα αγαπημένα σου παραμύθια και σε ποιους ήρωες παραμυθιών ήθελες να μοιάσεις;

Δεν θυμάμαι να είχα αγαπημένα παραμύθια. Οι αγαπημένοι μου ήρωες έρχονταν από τη μυθολογία μας: ο Αχιλλέας, ο Ιάσονας, ο Ηρακλής, ο Προμηθέας!

Έρχομαι, τώρα, στην παράσταση «Μύθοι του Αισώπου» – του Δημήτρη Παπαδημητρίου – που θα παρουσιαστούν στις 9 και 10 Μαρτίου, στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση. Χωρίς να μας μαρτυρήσεις πολλά,  θα μας δώσεις μια γεύση για το  ξεχωριστό αυτό καλλιτεχνικό εγχείρημα;
Κατά βάση, είναι ένα μουσικό έργο για ορχήστρα και τραγουδιστές. Εγώ έβαλα τα λόγια, παίρνοντας τις ιστορίες του Αισώπου και ερμηνεύοντάς τες χωρίς τα βεβιασμένα διδάγματα που είχαν προστεθεί παλιότερα, εξυπηρετώντας κατεστημένες προπαγανδιστικές λογικές. Επειδή, όμως, χρειαζόταν και κάποιου είδους συνδετικός κρίκος στην παράσταση μεταξύ των μύθων, έγραψα και κάποιες – θεατρικού τύπου – σκηνές με επεισόδια από τον βίο του Αισώπου. Οι σκηνές αυτές θα παιχτούν από φιγούρες του παραδοσιακού μας θεάτρου σκιών, με τον Καραγκιόζη, τον αγαπημένο καμπούρη και ξυπόλυτο, σπιρτόζο πρωταγωνιστή του, να ταυτίζεται με τον κακομούτσουνο, κουρελή και πανέξυπνο σκλάβο, τον Αίσωπο.

Επιτρέπεται να μας μαρτυρήσεις έναν μύθο από αυτούς γράφτηκαν για την παράσταση;
Επιτρέπεται. Ο τίτλος του είναι «Αστρολόγος». 
Ο Αστρολόγος μελετούσε με σπουδή τον ουρανό
γνώριζε με τ’ όνομά του κάθε έν’ αστερισμό
Είχε γνώσεις και σοφία για των άστρων τις ζωές,
τους πλανήτες που τον ήλιο γυροφέρνουν σε τροχιές
Κάθε βράδυ τριγυρνούσε με το βλέμμα του ψηλά
άγρυπνος παρατηρούσε τα ουράνια μυστικά
Κι έτσι, απορροφημένος απ’ του χάους την ομορφιά
σε πηγάδι μέσα πέφτει κι απ’ το πέσιμο χτυπά
Λαμπυρίσανε αστράκια στων ματιών του το βολβό
μα συνέρχεται απ’ τη ζάλη μεσ’ στο κρύο το νερό
Βάζει τις φωνές και κάποιος τον ακούει να καλεί
σε βοήθεια και τρέχει να τον βγάλει από κει
Τον ρωτάει πώς συνέβη και του λέει το και το
Δεν το είδα γιατί είχα τη ματιά στον ουρανό
Φίλε μου, καλά θα κάνεις λίγη απ’ την προσοχή
όπως δίνεις στα αστέρια να τη δίνεις και στη γη
Μας διδάσκει αυτός ο Μύθος, πριν από τα μακρινά
πρέπει να ’χουμε φροντίδα για τα καθημερινά
Όποιος με αλαζονεία τα κοινά περιφρονεί
σαν τυφλός περιπλανιέται και σκοντάφτει στη ζωή

Σε μια κουβέντα που είχαμε, σε ανύποπτο χρόνο, θυμάμαι ότι μου είχες πει πως στη Τουρκία υπάρχει ο τάφος του Καραγκιόζη. Θυμάμαι σωστά;
Ναι. Αυτό ήταν μια ιστορία που μας έλεγε ο παππούς, όταν ήμασταν παιδιά. Ο παππούς είχε πολεμήσει στη Μικρασία και έλεγε ότι τότε, στην εκστρατεία, πως είχε δει το τάφο του  Καραγκιόζη. Κι εμείς ακούγαμε τις ιστορίες του. Πέρασαν τα χρόνια, κάποιες φορές που το θυμήθηκα, έλεγα πως ο παππούς μάς δούλευε κι εμείς, πιτσιρίκια, πιστεύαμε τα παραμύθια του. Όμως, ο παππούς είχε πεθάνει πριν μεγαλώσω και δεν μπορούσα να τον ρωτήσω και να επιβεβαιώσω την υποψία μου. Μέχρι που, πολλά χρόνια αργότερα,  βρέθηκα στην Προύσα. Κι όταν άκουσα κάποιον να λέει για τον τάφο του Καραγκιόζη, ζήτησα να πάω. Μου έδειξαν, λοιπόν, κάτι σαν πέτρινες σαρκοφάγους, που λέγαν πως ήταν οι τάφοι του Καραγκιόζη, του Χατζηαβάτη και κάποιου άλλου – που δεν θυμάμαι το όνομά του. Το οθωμανικό θέατρο σκιών – και, στη συνέχεια, το ελληνικό και τουρκικό αντίστοιχα (αλλά και τα βαλκανικά αδελφάκια τους) – δανείστηκε τους πρωταγωνιστές του από υπαρκτά πρόσωπα τα οποία διαμόρφωσε στις γνωστές μας, χαρτονένιες φιγούρες. Ο παππούς, λοιπόν, για να επανέλθω, είχε βρεθεί με το εκστρατευτικό σώμα εκεί, στο ίδιο μέρος, πριν από ογδόντα-τόσα χρόνια και μας έλεγε την αλήθεια!

Καραγκιόζη έπαιζες μικρός;
Λίγο. Ερασιτεχνικά. Είχα μάθει να φτιάχνω φιγούρες σε χαρτόνι, με κοπίδια και καλεμάκια και έστηνα έναν μικρό, αυτοσχέδιο μπερντέ στο σπίτι. Αλλά δεν έπαιζα εγώ τους χαρακτήρες μιμούμενος τις φωνές. Δεν έχω τέτοιο ταλέντο. Το έργο το έπαιζε ένα δισκάκι 45 στροφών, σε φορητό πικ-απ, που το καπάκι του ήταν και ηχείο και εγώ με την αδερφή μου, απλώς, κουνούσαμε τις φιγούρες.

Η ιδέα της συνάντησης του Αισώπου με τον Καραγκιόζη πώς προέκυψε;
Αναζητώντας στοιχεία και βιογραφικά στοιχεία του Αισώπου, ξεσκόνισα διάφορους “βίους” του. Πολλές από τις ιστορίες του, μου φαίνονταν γνωστές, χωρίς να μπορώ να εντοπίσω από πότε και πού τις γνώριζα. Πολλές φορές, μου θύμιζε τον Καραγκιόζη. Ακόμη και φράσεις του εντόπισα που είχε δανειστεί ατόφιες, αιώνες αργότερα, ο χαρτονένιος, λαϊκός διασκεδαστής. Έτσι, απόλυτα φυσικά, προέκυψε η ιδέα αντί να παιχτούν οι σκηνές αυτές από ηθοποιούς στη σκηνή, να δοθούν στο θίασο του μαγικού μπερντέ. Κι έτσι ο Αίσωπος ενδύθηκε τη μορφή του Καραγκιόζη, χωρίς να χρειαστεί να αλλάξει στολή. Με τα ίδια ταπεινά κουρέλια και μια γλώσσα που δεν μαζεύεται.

Για τον Αίσωπο όσα πολλά ξέρουμε, αλλά τόσα δεν ξέρουμε. Φέρεται πως είχε ταξιδέψει πολύ, αρκετές χώρες ερίζουν για την καταγωγή του, άλλοι πάλι είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως μπορεί να μην υπήρξε ποτέ. Ακόμα και να μην υπήρξε, πιστεύεις πως οι άνθρωποι θα είχαν την ανάγκη να τον δημιουργήσουν;
Ο Αίσωπος είναι υπαρκτός, όπως και ο Όμηρος. Η ιστορικότητα της ύπαρξής τους, μου είναι παντελώς αδιάφορη. Σημασία έχει ότι αυτές οι προσωπικότητες είναι υπαρκτές και ζωντανές στην παράδοσή μας, εδώ και αιώνες. Κι αυτό έχει σημασία. Και, μάλιστα, όχι μόνο στη δική μας παράδοση. Αποτελούν παγκόσμια κληρονομιά και δεν έχουν καμιά σημασία οι έριδες για την ιστορική εξακρίβωση του τόπου καταγωγής τους. Ο γενέθλιος τόπος τους είναι ο νους και η καρδιά μας. Κάθε ανθρώπινη δημιουργία ξεκινάει από μια φανερή ή υποσυνείδητη ανάγκη μας.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον Καραγκιόζη;
Φυσικά. Κι εδώ θέλω να πω, πως ο Καραγκιόζης ο Έλληνας και ο σημερινός Τούρκος Καραγκιόζης είναι αδέρφια. Με κοινή αφετηρία τον Οθωμανό πρόγονό τους, τράβηξαν διαφορετικούς δρόμους και διαμορφώθηκαν ξεχωριστά. Κουβαλούν και οι δύο κληρονομικά χαρακτηριστικά που τους κάνει να μοιάζουν, αλλά έχοντας ζήσει σε διαφορετικές κοινωνίες και περιβάλλοντα έχουν αποκτήσει, ο καθένας, διαφορετικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ιστορία ζωής.

Σκεφτόμουν πως – λίγο πριν μπει η χώρα μας σε αυτή τη δίνη – ο Ευγένιος Σπαθάρης έχασε τη ζωή του στο Ινστιτούτο Γκαίτε. Αν και μοιρολατρικό, δεν είναι εξωφρενική η σύμπτωση πως η φωνή των παιδικών μας χρόνων έσβησε σε γερμανικό έδαφος, λίγο πριν την ανατολή των σκληρών αλλαγών στη χώρα μας;
Όχι. Είναι κάτι εντελώς τυχαίο. Το να δίνουμε, σε κάποιες συμπτώσεις, διαστάσεις “μοιραίες” και “σημαδιακές”, είναι μια απόλυτη αυθαιρεσία.

Τους τελευταίους αιώνες, σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, έχει αναπτυχθεί η «λαογραφία των πόλεων». Οι κοινωνίες των σύγχρονων πόλεων μπορούν να γεννήσουν παραμύθια;
Κάθε εποχή γεννάει πράγματα και υπάρχει πάντα μια πολύπλευρη δημιουργία. Τα σύγχρονα παραμύθια κατασκευάζονται, κυρίως, από ανθρώπους που έχουν μελετήσει και σπουδάσει το αντικείμενο. Αν και χρησιμοποιούν μοντέρνες δομές και χαρακτήρες, ενσωματώνουν – πολλές φορές – μεταμορφωμένα, αρχέτυπα σύμβολα. Επεξεργάζονται σύγχρονες ανησυχίες και είναι συνειδητά παιδαγωγικού χαρακτήρα, με κοινωνικά, οικολογικά κι άλλα θέματα.

Εάν οι άνθρωποι συνέχιζαν να διάβαζαν παραμύθια θα ήταν διαφορετικοί;
Μα, συνεχίζουν! Οι ενήλικες έχουν τα δικά τους παραμύθια, είτε αυτά είναι τηλεοπτικές σειρές, είτε αισθηματικά μυθιστορήματα, ακόμα και το ενημερωτικό κουτσομπολιό κρύβει ένα ενδιαφέρον για παραμύθι: η ηρωίδα μπορεί να μη λέγεται Χιονάτη, αλλά κάλλιστα μπορεί να λέγεται Νταϊάνα! Ο τίτλος του παραμυθιού να μην είναι «Τα τρία γουρουνάκια», αλλά «Δυναστεία». Και πάει λέγοντας… Το θέμα είναι πως δεν είναι όλα τα παραμύθια καλά και συμφέροντα στις ψυχές μας.

Είναι η ζωή μας ένα παραμύθι;
Η ζωή, όχι. Ο τρόπος που βλέπουμε τη ζωή μας, όμως, μπορεί να έχει ένα “παραμύθιασμα”. Κι αυτό μπορεί – μέχρις ενός σημείου ή σε δεδομένες φάσεις – να είναι απαραίτητο. Με μέτρο, φυσικά, και επίγνωση.

Σκηνοθέτης, στιχουργός, ποιητής, συγγραφέας λεξικού (δεν καρφώνω περισσότερα), δεν ξέρω αν μου διαφεύγει κάτι. Όλα αυτά έχουν κοινό παρανομαστή, την τέχνη. Εσύ ποιο από αυτά αγαπάς περισσότερο;
Την ποικιλία.

Είσαι από τους πρώτους που, με την ανατολή της ιδιωτικής τηλεόρασης, μας χάρισες μερικές από τις πιο σοβαρές δουλειές («Aναστασία», «Απών», «Βεντέτα», κ.ά.). Σήμερα, πώς βλέπεις την τηλεόραση;
H ιδιωτική έχει τα χάλια της, εδώ και χρόνια. Απλώς, τώρα, με την οικονομική κρίση και το κλείσιμο των διαφημιστικών κρουνών, έπεσε το φανταχτερό περιτύλιγμα και φάνηκε η φτήνια της, σε όλο της το μεγαλείο. Η δημόσια τηλεόραση, αντίθετα, αν και με δεμένα τα χέρια, έκανε κάποιες ποιοτικές και οικονομικές επιλογές και …κουτσαίνει αξιοπρεπώς.

Θέλεις να μοιραστείς μαζί μας κάποια από τα σχέδια ή όνειρά σου;
Υπάρχει μια παροιμία που λέει πως όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει. Εγώ, μάλλον, τον έχω κάνει πολλές φορές να ξεκαρδίζεται. Ας κρατήσω μικρό καλάθι λοιπόν και βλέπουμε…

Info: Για περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Οι μύθοι του Αισώπου», του Δημήτρη Παπαδημητρίου, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών: www.sgt.gr

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News