Ηταν 16 Ιουλίου του 1945 όταν πάνω από την έρημο του Νέου Μεξικού, στις ΗΠΑ, υψώθηκε το πρώτο «μανιτάρι», καθώς ο αμερικανικός στρατός πραγματοποιούσε τη «δοκιμή Trinity» στο Πεδίο Δοκιμών Βομβών και Πυροβολικού της Πολεμικής Αεροπορίας κοντά στην πόλη Αλαμογκόρντο. Ηταν το όνομα που είχε δώσει στην πρώτη έκρηξη ατομικής βόμβας ο Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, διευθυντής του εργαστηρίου του Λος Αλαμος που σχεδίασε τις βόμβες ως μέρος του «Προγράμματος Μανχάταν».

Και στο μυαλό του, καθώς παρακολουθούσε τη δοκιμή, ήρθε ο στίχος «Τώρα έγινα ο θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων» από το ιερό ινδουιστικό έπος «Bhagavad Gita»· ο «πατέρας της ατομικής βόμβας» ήξερε ενστικτωδώς ότι από εκείνη τη στιγμή ο κόσμος θα άλλαζε για πάντα. (Δείτε τον Οπενχάιμερ να περιγράφει τη στιγμή)

Και τώρα, η ιστορία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ γίνεται ταινία, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Κρίστοφερ Νόλαν, ως απόδειξη της διαρκούς γοητείας που ασκεί η πιθανότητα ενός πυρηνικού πολέμου. Το ότι γυρίζεται ενώ η Ευρώπη αντιμετωπίζει πράγματι το φάσμα του πυρηνικού ολέθρου για πρώτη φορά από το 1945 προσθέτει επίπεδα συνάφειας, έξαψης και φόβου που σίγουρα δεν μπορούσε να προβλέψει ο Νόλαν όταν συμφώνησε να κάνει το έργο, γράφει στην Telegraph ο Μπόρις Στάρλινγκ.

Ο λονδρέζος σκηνοθέτης, από τους πιο σημαντικούς και ενδιαφέροντες δημιουργούς του Χόλιγουντ, είναι ένας από τους λίγους που μπορούν να πάρουν το πράσινο φως για τεράστια projects. Και δεν είναι τυχαίο. Οι ταινίες του, από θρίλερ («Insomnia», «The Prestige») μέχρι έργα με υπερήρωες (τριλογία του «Σκοτεινού Ιππότη») και επιστημονικής φαντασίας («Interstellar», «Inception», «Tenet»), έχουν αποφέρει μέχρι στιγμής 5 δισεκατομμύρια δολάρια στο box office.

Σε έναν κόσμο παραγωγών franchise, μερικές φορές ο Νόλαν μοιάζει να είναι ο μόνος που μπορεί να κάνει ταινίες έξυπνες και ταυτόχρονα εμπορικές. Η βιογραφία του Οπενχάιμερ είναι μια τέτοια περίπτωση, από κάθε άποψη. Εκτός από τη σκηνοθεσία και την παραγωγή, την οποία έχει αναλάβει μαζί με τη σύζυγό του Εμα Τόμας, ο Νόλαν υπογράφει επίσης το σενάριο της ταινίας. Βασίζεται στο βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο «American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer» των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Τζ. Σέργουιν και τα γυρίσματα άρχισαν να γίνονται στο Νέο Μεξικό, την Καλιφόρνια και το Νιου Τζέρσεϊ.

Σύμφωνα με το Hollywood Reporter, τουλάχιστον τρία μεγάλα στούντιο –Paramount, Sony, Universal– ενδιαφέρθηκαν για τη νέα ταινία του Νόλαν μετά τη διάρρηξη της μακροχρόνιας σχέσης του με τη Warner Bros. Τελικά κέρδισε η Universal, μάλλον επειδή ανταποκρίθηκε στις περισσότερες από τις απαιτήσεις του δημιουργού, συμπεριλαμβανομένου του πλήρους δημιουργικού ελέγχου από τον ίδιο, ενός μπάτζετ ύψους 100 εκατ. δολαρίων και του 20% των ακαθάριστων εσόδων από τα ταμεία.

Στο καστ περιλαμβάνονται ο τακτικός συνεργάτης του Νόλαν, Κίλιαν Μέρφι στον ρόλο του εμπνευστή της ατομικής βόμβας, καθώς και οι Εμιλι Μπλαντ ως Κάθριν Οπενχάιμερ, Ματ Ντέιμον ως στράτηγος Λέσλι Γκρόουβς, στρατιωτικός διευθυντής του «Προγράμματος Μανχάταν», Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ στον ρόλο του Λιούις Στράους (ο Στράους και ο Οπενχάιμερ βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα στο πλαίσιο της δημιουργίας της βόμβας υδρογόνου στα τέλη του 1940), ενώ η Φλόρενς Πιου θα υποδυθεί τη Ζαν Τάτλοκ, ψυχίατρο και μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, που είχε για πολλά χρόνια σχέση με τον Οπενχάιμερ, και ο Ραμί Μαλέκ τον ούγγρο φυσικό Εντουαρντ Τέλερ, ο οποίος βοήθησε στη δημιουργία της πρώτης βόμβας υδρογόνου. Πρόσφατα, εξάλλου, όπως αναφέρει το Deadline, μαζί με την πρώτη φωτογραφία του Κίλιαν Μέρφι, η Universal ανακοίνωσε και τη συμμετοχή του Κένεθ Μπράνα στο καστ, χωρίς ωστόσο να έχει διευκρινιστεί μέχρι στιγμής ο ρόλος του.

Η ιστορία του Οπενχάιμερ θεωρήθηκε κινηματογραφικός «χρυσός». Ηταν ένας συναρπαστικός χαρακτήρας: Γεννημένος το 1904 στη Νέα Υόρκη από γερμανοεβραίους γονείς (η μητέρα του ήταν ζωγράφος και ο πατέρας του ευκατάστατος υφασματέμπορος), ο Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ήταν έντονος, σκεπτόμενος και τρομερά έξυπνος, αλλά με ψυχολογικά προβλήματα, επιρρεπής στην κατάθλιψη και τις αυτοκαταστροφικές τάσεις. «Χρειάζομαι τη Φυσική περισσότερο από ό,τι χρειάζομαι φίλους», είπε κάποτε στον αδερφό του Φρανκ (επίσης φυσικό), και σίγουρα δεν ήταν καθόλου δημοφιλής: το 1926, έπειτα από δύο χρόνια στο Κέιμπριτζ, αποφάσισε να συνεχίσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, όπου οι συμφοιτητές του απείλησαν ότι θα μποϊκοτάρουν τα μαθήματα αν δεν σταματούσε να μονοπωλεί τα σεμινάρια.

Οπως συμβαίνει με πολλούς χαρισματικούς ανθρώπους, οι απόψεις για τον Οπενχάιμερ ήταν διχασμένες. Κάποιοι, κυρίως ακαδημαϊκοί συνάδελφοί του, τον απέρριψαν για την επιτηδευμένη και επιδεικτική συμπεριφορά του. Ως καθηγητής, όμως, στο Μπέρκλεϊ και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας, στην Πασαντένα, έγινε ο ήρωας πολλών φοιτητών του που τον λάτρευαν και οι οποίοι υιοθέτησαν το βάδισμα, τα μοτίβα ομιλίας, τους τρόπους και την τάση του να διαβάζει κείμενα στην πρωτότυπη γλώσσα. Μάλιστα, η διάσημη αναφορά του στο έπος «Bhagavad Gita» δεν έγινε στα αγγλικά. Είχε μάθει σανσκριτικά και θυμήθηκε τον αυθεντικό στίχο «kālo’smi lokakṣayakṛtpravṛddho lokānsamāhartumiha pravṛttaḥ», γράφει στην Telegraph o Μπόρις Στάρλινγκ.

Σε κάθε περίπτωση, αποδείχθηκε εμπνευσμένη επιλογή για τη διεύθυνση του «Manhattan Project». Ο συνάδελφός του φυσικός Βίκτορ Βάισκοπφ τον αποκάλεσε σκηνοθέτη «με την πραγματική έννοια της λέξης». Οπως αναφέρεται στη δημοσίευση «Who Was J. Robert Oppenheimer? Charisma and Complex Organization», των Τσαρλς Θορπ και Στίβεν Σάπιν, «η απίστευτη ταχύτητά του να κατανοεί τα βασικά σημεία οποιουδήποτε θέματος ήταν καθοριστικός παράγοντας. Δεν διηύθυνε από το γραφείο του. Ηταν παρών στο εργαστήριο ή στις αίθουσες σεμιναρίων, όταν μετρούσαν ένα νέο αποτέλεσμα, όταν συλλαμβανόταν μια νέα ιδέα. Η συνεχής και έντονη παρουσία του προκαλούσε την αίσθηση της άμεσης συμμετοχής σε όλους μας· δημιουργούσε αυτή τη μοναδική ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και πρόκλησης που διαπερνούσε τον τόπο καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου»

Ωστόσο, η δημιουργία ενός πυρηνικού όπλου δεν είναι απλώς ζήτημα επιστημονικής ή οργανωτικής επιδεξιότητας: έχει επίσης βαθιές ηθικές προεκτάσεις, γράφει στην Telegraph ο Μπόρις Στάρλινγκ. Ο Οπενχάιμερ ανησυχούσε τόσο πολύ για τις συνέπειες της βόμβας, ώστε άσκησε πιέσεις για διεθνή έλεγχο της πυρηνικής ενέργειας για να αποτρέψει μια κούρσα εξοπλισμών· σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, που πολλοί παράγοντες στην κυβέρνηση και τον στρατό των ΗΠΑ τον θεωρούσαν ταραχοποιό ή ακόμα και προδότη.

Σε μια συνάντηση με τον Χάρι Τρούμαν μετά το τέλος του πολέμου, είπε ότι είχε «αίμα στα χέρια» του, μια παρατήρηση, που εξόργισε τόσο πολύ τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, ώστε αργότερα είπε: «Δεν θέλω να ξαναδώ αυτόν τον γιο της σκύλας σε αυτό το γραφείο». Εχοντας προκαλέσει την οργή πολλών πολιτικών με τις ειλικρινείς απόψεις του, ο Οπενχάιμερ έγινε τελικά ένας από τους χιλιάδες που υπέφεραν από τον «Κόκκινο Τρόμο» και το κυνήγι μαγισσών των Μακαρθιστών. Το 1953, αποκαλύφθηκε ότι η Σοβιετική Ενωση είχε ξεπεράσει τις ΗΠΑ στην τελειοποίηση της βόμβας υδρογόνου και τότε ξέσπασε μια νέα άνευ προηγουμένου φρενίτιδα κομμουνιστοφοβίας, με τον Μακάρθι να έχει γίνει ο φόβος και ο τρόμος κομμουνιστών και συμπαθούντων.

Η συμβολή του Οπενχάιμερ στον σχεδιασμό και την κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, αλλά και στη δημιουργία ισχυρής παράδοσης στη Θεωρητική Φυσική στις ΗΠΑ, με σημαντικό ρόλο και σε θέματα στρατιωτικών εξοπλισμών, δεν στάθηκαν ικανά να τον προστατεύσουν. Ο Οπενχάιμερ κρίθηκε «ακατάλληλος να υπηρετήσει τη χώρα», σύρθηκε σε δίκη –με πολύ μεγάλη δημοσιότητα– για τις φιλειρηνικές και δημοκρατικές θέσεις του και το 1954 ανακλήθηκε η επίσημη άδειά του για πρόσβαση σε απόρρητες πληροφορίες, οπότε του αφαιρέθηκε ουσιαστικά κάθε άμεση πολιτική επιρροή.

Οι επιστήμονες πρέπει να αποδεχθούν ότι δεν θα μπορούν πάντα να ελέγχουν τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι θα χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα της έρευνας και της ανακάλυψής τους, και αυτή η διχογνωμία σίγουρα βρισκόταν στην καρδιά του Οπενχάιμερ. Ακόμη και ο τίτλος του βιβλίου, στο οποίο βασίστηκε το σενάριο της ταινίας, «American Prometheus», το υπονοεί: ο Προμηθέας αψήφησε τους θεούς, έκλεψε τη φωτιά και την έδωσε στην ανθρωπότητα ως πρόδρομο της γνώσης, της τεχνολογίας και του πολιτισμού. Είναι εξάλλου και μια αναφορά στη νουβέλα της Μέρι Σέλεϊ, «Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας» για τον επιστήμονα που δημιούργησε ένα τέρας το οποίο δεν μπορούσε να ελέγξει.

Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί αυτό το έργο προσέλκυσε τον Νόλαν. Αλλά η επιτυχία του εξαρτάται από πολλά. Το «Tenet», η τελευταία ταινία του, μόλις και μετά βίας τα κατάφερε οικονομικά, γράφει η Telegraph. Τα χαμηλά έσοδα μπορούν εν μέρει να οφείλονται στην πανδημία –το «Tenet» κυκλοφόρησε στα τέλη του καλοκαιριού του 2020, όταν πολλοί κινηματογράφοι ήταν ακόμα κλειστοί ενώ πολλοί άνθρωποι δίσταζαν να πάνε σε αυτούς που ήταν ανοιχτοί– αλλά και οι κριτικές ήταν ασυνήθιστα φτωχές για έναν σκηνοθέτη που συνήθως δοξάζεται από τους κριτικούς.

Βέβαια, ο βρετανός σκηνοθέτης  έχει αποδείξει το στιλ του σε σχέση με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την «Δουνκέρκη» (2017), η οποία, με προϋπολογισμό 150 εκατ. δολαρίων, είχε εισπράξεις πάνω από 500 εκατ. δολάρια. Αντίθετα από τις πολεμικές ταινίες που συνήθως αφηγούνται επώδυνες μεν αλλά μεγαλειώδεις νίκες, η «Δουνκέρκη» ήταν η εξιστόρηση μιας αιματοβαμμένης ήττας, που όμως δόξασε το σθένος και την ηθική των ανθρώπων, επαναπροσδιορίζοντας τις έννοιες του ηρωισμού και τις νίκης, με κυρίαρχο φυσικά το αφήγημα του καλού που διώχνει το ναζιστικό κακό. Ο «Οπενχάιμερ», από τη φύση του, θα έχει λίγα από αυτά τα τρόπαια· το θέμα και μόνο εξασφαλίζει ότι θα είναι μια ιστορία με πολύ περισσότερες αποχρώσεις, σκοτεινή και συμβιβαστική.

Από αυτή την άποψη, και με δεδομένο όλα αυτά που θα συμβούν στον κόσμο από τώρα μέχρι την κυκλοφορία της ταινίας τον Ιούλιο του 2023, ο «Οπενχάιμερ» ακούγεται σαν μια τέλεια ιστορία για το σήμερα. Η απειλή της Ρωσίας να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα στην Ουκρανία είναι μια αναδρομή στους πιο έντονους φόβους του Ψυχρού Πολέμου, την εποχή της παιδικής ηλικίας τόσο των baby boomers όσο και της Generation X, όταν ο αφανισμός φαινόταν μια πολύ ρεαλιστική προοπτική.

(Η πρώτη έκρηξη ατομικής βόμβας στο Νέο Μεξικό στις 16 Ιουλίου 1945)

Η κρίση των πυραύλων της Κούβας, οι διαμαρτυρίες χιλιάδων γυναικών από την Ουαλία από την οργάνωση «Women for Life on Earth» και άλλων ειρηνιστών, που πολιορκούσαν επί μέρες το φθινόπωρο του 1981 την αεροπορική βάση Γκρίναμ Κόμον, στο Μπέρκσαϊρ της Αγγλίας, ζητώντας την αναστολή της κυβερνητικής απόφασης που ήθελε την εγκατάσταση 96 πυρηνικών πυραύλων Πέρσινγκ ΙΙ και Κρουζ σε βρετανικό έδαφος, αντιπολεμικές ταινίες όπως το «Threads» (1984) του BBC και τραγούδια όπως το «Frankie Goes to Hollywood – Two Tribes» ήταν βασικά στοιχεία μιας εποχής που ορίστηκε από το δημιούργημα του Οπενχάιμερ και τον τρόπο με τον οποίο ως έννοια, απειλή και πρόληψη, επηρέασε τόσο πολλές πτυχές της διεθνούς γεωπολιτικής και της καθημερινής ζωής εξίσου.

Και τώρα νιώθουμε σαν να είμαστε ξανά στο ίδιο σημείο. Το Doomsday Clock δημιουργήθηκε το 1947 υπό την αιγίδα ενός συμβουλίου υπό την προεδρία του ίδιου του Οπενχάιμερ για να δείξει πόσο κοντά είναι ο κόσμος στον πυρηνικό αφανισμό. Και αυτή τη στιγμή βρίσκεται στα 100 δευτερόλεπτα πριν από τα μεσάνυχτα, πιο κοντά από όσο ήταν ποτέ.

Η ανθρώπινη πρόοδος έχει δύο όψεις και η ικανότητά μας να κάνουμε πράγματα, σχεδόν πάντα, υπερτερεί της ικανότητάς μας να αποφασίζουμε αν πρέπει ή όχι να τα κάνουμε. Το «Οπενχάιμερ» μπορεί να είναι μια ιστορία για έναν άνθρωπο της εποχής του, αλλά είναι επίσης μια ιστορία για την εποχή μας και για όλες τις εποχές.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News