Αν φύγω απ’ τη ζωή,
Το παραθύρι αφήστε το ανοιχτό.
Τρώει τα πορτοκάλια το παιδί,
Κι απ’ το παραθύρι το κοιτώ.
Τα στάχια ο θεριστής θερίζει,
Κι από το παραθύρι τον κοιτώ.
Αν φύγω απ’ τη ζωή,
Το παραθύρι αφήστε το ανοιχτό.

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

Πόσος χρόνος, αλήθεια, πρέπει να περάσει για ν’ αρχίσει να ξετυλίγει ένας λαός το κουβάρι του παρελθόντος; Για ν’ αρχίσει να ερευνά γεγονότα και να αναζητεί πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν και σημάδεψαν καιρούς δίσεκτους κι αδελφοκτόνους; Πόσες γενιές πρέπει να περάσουν για να αρχίσει ένα έθνος να θυμάται τα ιστορικά του τραύματα και να μιλά γι’ αυτά για να τα ξεπεράσει;

Τις ημέρες αυτές σε διεθνή Φεστιβάλ της Ευρώπης και των ΗΠΑ* προβάλλεται η «Σιωπή των Αλλων». Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ της Αλμουδένα Καραχέδο και του Ρόμπερτ Μπάχαρ που χρηματοδότησαν και στήριξαν ως παραγωγοί οι αδελφοί Πέδρο και Αγκουστίν Αλμοδόβαρ και έχει στόχο να θέσει τέρμα στη «συλλογική αμνησία» για τα πέτρινα χρόνια του καθεστώτος Φράνκο. Διότι η λήθη διήρκεσε κι εκεί δυο γενιές. Αλλά προτού φύγουν από τη ζωή όσοι έζησαν και υπέφεραν τα πέτρινα χρόνια, αρχίζει η αναψηλάφηση του συλλογικού, ατομικού και οικογενειακού παρελθόντος. Για να το υπερβεί η ισπανική κοινωνία και να προχωρήσει μπροστά.

Κεντρικά πρόσωπα του ντοκιμαντέρ είναι ο Τσάτο Γκαλάντε και η Πάκι Μακέδα. Ο πρώτος, 70 ετών σήμερα, φυλακίστηκε επί επτά χρόνια και βασανίστηκε από το καθεστώς Φράνκο. Επειτα από τη δολοφονία ενός συμφοιτητή του από το καθεστώς είχε αισθανθεί τότε την ανάγκη να πολεμήσει τη δικτατορία.

«Είμαι αθεράπευτα αισιόδοξος. Θεωρώ ότι ήρθε η ώρα για να αποδοθεί δικαιοσύνη. Για να απολογηθούν δημοσίως και να λογοδοτήσουν όσοι εγκλημάτησαν» δηλώνει στον Guardian ο Γκαλάντε. Ο βασανιστής του, κάποιος διαβόητος για την αγριότητά του που είχε το παρατσούκλι «Μπίλι ο Τρομερός», ζει και κυκλοφορεί ελεύθερος στην ίδια γειτονιά της Μαδρίτης. Το σπίτι του είναι σε απόσταση 10 λεπτών με τα πόδια από το σπίτι του Γκαλάντε.

Η Πάκι Μακέδα και η δίδυμη αδελφή της γεννήθηκαν το 1964. Μεγάλωσαν με τη μητέρα τους, σε αντίθεση με τον μεγαλύτερο αδελφό τους, που ακόμα δεν έχουν γνωρίσει. Το αγόρι αυτό είχε γεννηθεί μια χρονιά νωρίτερα, το 1963. Και ήταν ένα από τα εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά που η χούντα του Φράνκο είχε αρπάξει από «εκφυλισμένες οικογένειες» για να δοθούν και να ανατραφούν σε πιο «καθωσπρέπει» σπιτικά. Το τραγικότερο όλων είναι ότι, όπως αποκαλύφθηκε πρόσφατα, το ιδιότυπο αυτό παιδομάζωμα συνεχίστηκε στην Ισπανία και κατά τη δεκαετία του 1980! Χρόνια μετά την πτώση του καθεστώτος Φράνκο!

Η πολιτική συγκυρία

Οι αποκαλύψεις για το παιδομάζωμα, που έγιναν μόλις το 2012, έδωσαν την ιδέα στην Καραθέδο και τον Μπάχαρ για να δημιουργήσουν τη «Σιωπή των Αλλων». «Πώς είναι δυνατόν σήμερα σε μια χώρα με χριστιανικές αρχές να υπάρχουν άνθρωποι που πεθαίνουν δίχως να γνωρίσουν τους φυσικούς τους γονείς; Πώς είναι δυνατόν στη σύγχρονη Ισπανία να υπάρχουν 100.000 νεκροί του Εμφυλίου θαμμένοι σε ομαδικούς τάφους που δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί;» αναρωτιούνται οι σκηνοθέτες.

Επειτα από έξι χρόνια ερευνών και 450 ώρες κινηματογραφικών λήψεων, όπου κατέγραψαν επίσης τις ακροαματικές διαδικασίες δύο δικών που ακόμα βρίσκονται σε εξέλιξη, μια στην Ισπανία και μια στην Αργεντινή, οι Καραθέδο και Μπάχαρ ανέδειξαν μια σπουδαία αντίφαση. «Οταν κάποιος δολοφονείται τα πράγματα είναι απλά, οι δολοφόνοι διώκονται. Οταν όμως μιλάμε για γενοκτονία, για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τότε ο κόσμος ψάχνει για επιχειρήματα του τύπου ‘πέρασε τόσος καιρός από τότε’, ‘είναι καλύτερα να το ξεχάσουμε’, ‘πρέπει να γυρίσουμε σελίδα’» είχε επισημάνει ο πρόωρα χαμένος Αργεντίνος δικηγόρος, ειδικός σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Κάρλος Σλέποϊ.

«Η λήθη κυριάρχησε για δεκαετίες στην Ισπανία. Επειτα από 40 χρόνια πολλοί από μας πιστεύουμε ότι η δημοκρατία μας είναι αρκετά ισχυρή για να μπορέσουμε να απαντήσουμε σε βασικά ερωτήματα που άπτονται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» τονίζει ο Αγκουστίν Αλμοδόβαρ. «Αυτή η χώρα πρέπει να το αποτολμήσει. Δεν ξέρω πόσο μακριά θα προχωρήσει, πόσο έντονα αισθήματα δικαίωσης θα νιώσουν τα θύματα, αλλά έχω την αίσθηση ότι πλησιάζουμε στο σημείο δίχως επιστροφή» προσθέτει ο Τσάτο Γκαλάντε.

Η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Χοσέ Θαπατέρο το 2007 ήταν η πρώτη που εισήγαγε έναν «νόμο για την ιστορική μνήμη», που είχε ως στόχο «να θέσει τέρμα στην πολιτική της λήθης». Μια πολιτική που υποστήριξε και υποστηρίζει πεισματικά το συντηρητικό Λαϊκό Κόμμα. Η προβολή της «Σιωπής των Αλλων» στις κινηματογραφικές αίθουσες στην Ισπανία και διεθνώς, η εξέλιξη των δικών, αλλά και η πρόσφατη παραίτηση της κυβέρνησης του Μαριάνο Ραχόι και η επιστροφή των Σοσιαλιστών του Πέδρο Σάντσες στην εξουσία ίσως διευκολύνει το ξύπνημα της συλλογικής μνήμης στη χώρα. Για να δοκιμαστούν και οι αλήθειες των άλλων, όπως θα έλεγε ο Νίκος Θέμελης.

Ισπανία-Ελλάδα: Εθνικά τραύματα στις αποθήκες της μνήμης

«Το να ανακαλούμε επίμονα το παρελθόν αποτελεί κάποτε πηγή οδύνης. Η αγνόηση ωστόσο, ή η παραγραφή του παρελθόντος μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερο κακό, αφού δεν μας επιτρέπει να επεξεργαστούμε και να θεραπεύσουμε το τραύμα το οποίο έχει διατηρηθεί στις αποθήκες της μνήμης» γράφει η Φωτεινή Τσαλίκογλου στο «Ευτυχισμένο Νησί» (Καστανιώτης, 2015).

Εμείς οι Ελληνες των εμφυλίων πολέμων και των εθνικών διχασμών το επιχειρήσαμε μετά τη Μεταπολίτευση. Περίπου δυο γενιές μετά το τέλος του Εμφυλίου. Στα χρόνια της μεθυστικής υπερκατανάλωσης και της επίπλαστης ευμάρειας βιαστήκαμε να προεξοφλήσουμε την επιτυχία του εγχειρήματος και να εφησυχάσουμε. Νομίσαμε ότι θεραπεύσαμε τα ιστορικά μας τραύματα, αλλά διαψευστήκαμε! Η κρίση επανέφερε ρητορικές εμφυλιοπολεμικές και αναζωπύρωσε αισθήματα έωλα και ξεχασμένα, πλην όμως άκρως διχαστικά για τον ελληνικό λαό και διαλυτικά για την κοινωνία.

Για τους Ισπανούς του Εμφυλίου και του καθεστώτος Φράνκο, που διήρκεσε σχεδόν 40 χρόνια, ο χρόνος της λήθης άρχισε να μετρά το 1975 με τον θάνατο του δικτάτορα. Αρκετά αργότερα από τους Ελληνες, διότι στη χώρα μας, παρά τη μετεμφυλιακή καταπίεση και τις διώξεις ενός μέρους του πληθυσμού από τους νικητές του Εμφυλίου, η δημοκρατία κουτσά στραβά λειτούργησε έως το 1967 που την κατέλυσαν οι συνταγματάρχες.

Είναι έτοιμοι οι Ισπανοί;

Οι Ισπανοί έζησαν σχεδόν σαράντα χρόνια (1939-1976) κάτω από ένα καθεστώς διχαστικό και ανελεύθερο, προϊόν ενός τριετούς πολυαίμακτου εμφυλίου πολέμου. Και τώρα, έπειτα από επίσης δύο γενιές αλλά προτού φύγει από τη ζωή η γενιά που έζησε και υπέφερε τα πέτρινα χρόνια, αρχίζουν να αναψηλαφούν το συλλογικό, ατομικό ή οικογενειακό παρελθόν τους για να το ξεπεράσουν και να προχωρήσουν μπροστά. Είναι ώριμη η ισπανική κοινωνία; Και είναι έτοιμη η ισπανική δημοκρατία για να το αντέξει, όπως πιστεύει ο Αγκουστίν Αλμοδόβαρ;

Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά δεν είναι προφανής. Και όχι μόνο λόγω των εθνικιστικών αποσχιστικών κινημάτων που αναζωπυρώνονται (Καταλονία, Χώρα των Βάσκων). Αν στην Ελλάδα υπήρχαν «σταγονίδια» της Χούντας (κατά τη δημόσια παραδοχή του Ευάγγελου Αβέρωφ) τα πρώτα ένα-δυο χρόνια  μετά την πτώση της, στην Ισπανία είχε καταγραφεί η ανείπωτη εισβολή του αντισυνταγματάρχη Αντόνιο Τεχέρο στο Κοινοβούλιο τον Φεβρουάριο του 1981. Πέντε χρόνια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα.

Και την επόμενη χρονιά, τον Οκτώβριο του 1982 συγκεκριμένα, αποσοβήθηκε απόπειρα πραξικοπήματος για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος από νοσταλγούς του καθεστώτος Φράνκο. Η απόπειρα, όσο πρόχειρα και «ερασιτεχνικά» κι αν ήταν οργανωμένη, εκδηλώθηκε την παραμονή των εκλογών που έφεραν πρώτη φορά τους Σοσιαλιστές του Φελίπε Γκονζάλες στην εξουσία. Επτά ολόκληρα χρόνια μετά την πτώση της Χούντας του Φράνκο! Οταν οι «Αριστεροί» βρίσκονταν επί θύραις…

Οι Γάλλοι και οι Γερμανοί

Σε αντίθεση με τους Ελληνες και τους Ισπανούς, οι Γάλλοι και κυρίως οι Γερμανοί, αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έσπευσαν αμέσως να επουλώσουν τα δικά τους, ξεχωριστά εθνικά τραύματα – διότι όλοι οι λαοί διαθέτουν… Δεν χρονοτρίβησαν. Οι Γάλλοι αναμετρήθηκαν με το Βισί, τον δωσιλογισμό και τις κραυγαλέες περιπτώσεις συνεργασίας με τους Ναζί – ο Λουί Ρενό πέθανε λίγο μετά την απελευθέρωση στη φυλακή αφού το γαλλικό κράτος είχε εθνικοποιήσει τη Renault.

Στη Γερμανία η στήριξη του ναζιστικού καθεστώτος ήταν οιονεί καθολική. Αλλά οι Γερμανοί αναμετρήθηκαν από την πρώτη στιγμή με το εθνικό τους όνειδος. Εχοντας την εμπειρία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η διεθνής κοινότητα αποφάσισε να μην τους υποχρεώσει να αποζημιώσουν ολόκληρη την Ευρώπη που κατέστρεψαν. Αλλά συνειδητοποίησαν τα εγκλήματά τους. Γύρισαν σελίδα και επί Αντενάουερ ακόμα μετατράπηκαν από ολετήρες της Ευρώπης στους πιο ένθερμους ευρωπαϊστές.

Ασφαλώς στις γερμανικές οικογένειες η σιωπή όλα αυτά τα χρόνια κυριάρχησε. Και όσο ζουν ακόμα αυτουργοί της εποχής εκείνης, θα κυριαρχεί. Ομως οι Γερμανοί αισθάνονται ότι έχουν αντιμετωπίσει γενναία και έχουν ξεπεράσει το παρελθόν τους. Οτι η γερμανική κοινωνία έχει επουλώσει τα τραύματα στις αποθήκες της μνήμης της. Πολέμησε με αποφασιστικότητα τη μισαλλοδοξία – και το ξενοφοβικό Κόμμα των Εναλλακτικών προσέχει πολύ για να μην ξεπεράσει τα όρια και τεθεί εκτός νόμου. Οσο για το κυνήγι των Ναζί, ουδέποτε έπαψε. Εγκληματίες πολέμου κάθονται στο σκαμνί ακόμα και τον 21ο αιώνα. Σε βαθιά γεράματα.

Η «Σιωπή των Αλλων» προβλήθηκε στις 9 Ιουνίου στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Σέφιλντ στη Βρετανία. Στις 16 και 17 Ιουνίου προβάλλεται στο AFI Doc Festival στην Ουάσιγκτον και στις 19 του μηνός στο Φεστιβάλ της διεθνούς ΜΚΟ Human Rights Watch στη Νέα Υόρκη. Στις 7 Ιουλίου θα προβληθεί στο Βρετανικό Κινηματογραφικό Ινστιτούτο (BFI Southbank) στο Λονδίνο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News