Συνεπάγεται η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο το τέλος του αποκαλούμενου «κατεστημένου φιλελευθερισμού» (establishment liberalism), δηλαδή του φιλελευθερισμού, όπως άρχισε να εφαρμόζεται στον πυρήνα των δυτικών χωρών και στους θεσμούς τους κατά τη μεταπολεμική εποχή, τόσο από κεντροδεξιά όσο και από κεντροαριστερά κόμματα;

Σύμφωνα με τον Ντάρον Ατζέμογλου, με τον Ντόναλντ Τραμπ να κρατάει τα ηνία των ΗΠΑ, πρέπει να είναι απόλυτα σαφές ότι ο κατεστημένος φιλελευθερισμός δεν είναι πλέον βιώσιμος. «Χρειαζόμαστε έναν νέο φιλελευθερισμό που θα είναι πιο πιστός στις αρχικές αξίες του, αλλά προσαρμοσμένος στην εποχή μας», γράφει σε ανάλυσή του στους New York Times ο τούρκος νομπελίστας οικονομολόγος, καθηγητής στο περίφημο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης.

«Αλλά ένας ανανεωμένος φιλελευθερισμός πρέπει να ξαναβρεί τις πιο εμπνευσμένες ρίζες του: μια ενέργεια που προέρχεται από την εναντίωση στην άδικη και απεριόριστη χρήση της εξουσίας, μια δέσμευση για την ελευθερία της σκέψης και την ανάδειξη των διαφορετικών προσεγγίσεων στα κοινά μας προβλήματα και ένα ενδιαφέρον για την κοινότητα καθώς και για το άτομο ως βάση των προσπαθειών για τη βελτίωση των ευκαιριών όσων μειονεκτούν», εξηγεί.

Η αναβίωση του φιλελευθερισμού καθίσταται επιτακτική, λόγω της δηλωμένης πρόθεσης του αμερικανού προέδρου να αναδιαμορφώσει τους θεσμούς των ΗΠΑ. Ωστόσο η περίσταση είναι τρόπον τινά ιδανική, γιατί ο φιλελευθερισμός «βρίσκεται εκ νέου στην αντιπολίτευση αλλά και σε θέση να λέει την αλήθεια στην εξουσία».

Η αποτυχία του φιλελευθερισμού

Οπως εξηγεί ο Ατζέμογλου, στον πυρήνα του, ο φιλελευθερισμός περιλαμβάνει μια δέσμη φιλοσοφικών ιδεών που βασίζονται στα ατομικά δικαιώματα, στην καχυποψία προς την ισχυρή κεντρική εξουσία, στην ισότητα ενώπιον του νόμου και σε κάποια προθυμία αρωγής των πιο αδύναμων και περιθωριοποιημένων μελών της κοινωνίας.

Επισημαίνει ότι ο φιλελευθερισμός δεν είναι απλώς μια αφηρημένη φιλοσοφία, καθώς θέτει τα θεμέλια για θεσμούς και συστήματα που συνέβαλαν στο να φτάσει η ανθρωπότητα στο απόγειο της ακμής της. Ωστόσο σημαντικές πλειοψηφίες σε πολλές χώρες σε ολόκληρο τον βιομηχανοποιημένο κόσμο στρέφονται σε δεξιά λαϊκιστικά κόμματα όπως η Εθνική Συσπείρωση στη Γαλλία, το Κόμμα για την Ελευθερία στην Ολλανδία και το AfD στη Γερμανία, ενώ αρκετοί επικριτές του φιλελευθερισμού υποστηρίζουν ότι έχει απολέσει την ελκυστικότητά του.

Ο Ατζέμογλου στην ανάλυσή του επικαλείται τον αμερικανό πολιτικό στοχαστή Πάτρικ Ντενίν, συγγραφέα του βιβλίου «Γιατί απέτυχε ο φιλελευθερισμός», ο οποίος επισήμανε πρόσφατα τις ατέλειες του φιλελευθερισμού, κάνοντας λόγο για «έναν ολοένα και πιο τυραννικό δεσμό μεταξύ κράτους και εταιρειών που διέπει κάθε ελάχιστη πτυχή της ζωής μας».

Ο Ντενίν και άλλοι ομοϊδεάτες του υποστηρίζουν ότι οι φιλελεύθερες ιδέες ήταν εξαρχής προβληματικές, επειδή, μέσω της εφαρμογής τους, επιδιώχθηκε καταρχάς η μετάλλαξη της κουλτούρας (από τους θεσμούς των ελίτ προς τα κάτω) και δόθηκε έμφαση στην ατομική αυτονομία σε βάρος της κοινότητας.

Ωστόσο αυτή η κριτική αγνοεί τις πολλές επιτυχίες του φιλελευθερισμού (αναχαίτιση του φασισμού, κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, εναντίωση στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό), όπως αγνοεί επίσης το γεγονός ότι οι χώρες που μεταπηδούν από αυταρχικά πολιτικά καθεστώτα στη δημοκρατία (η οποία τείνει να αυξάνει τις πολιτικές ελευθερίες και τους περιορισμούς όσον αφορά την κατάχρηση της εξουσίας) συνήθως βιώνουν ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη και περισσότερη σταθερότητα, ενώ οι υψηλότερες δημόσιες δαπάνες συνεπάγονται καλύτερη Παιδεία και Υγεία.

Ειδικά όσον αφορά την παρούσα συνθήκη, η εν λόγω κριτική «αγνοεί ότι χρειαζόμαστε φιλελευθερισμό επειδή ζούμε σε έναν κόσμο που διαμορφώνεται από τις μεγαλύτερες εταιρείες που έχει δει ποτέ η ανθρωπότητα και από ισχυρές κυβερνήσεις αποδεσμευμένες από δημοκρατικούς κανόνες και οπλισμένες με τεράστια δημοσιονομική ισχύ και Τεχνητή Νοημοσύνη», όπως συνοψίζει ο Ντάρον Ατζέμογλου.

Επιπλέον αυτές οι επικρίσεις συγχέουν τον κατεστημένο φιλελευθερισμό με τις πολλές διαφορετικές ρίζες του φιλελευθερισμού στο παρελθόν. Επί τούτω ο τούρκος στοχαστής επικαλείται τη σουηδή ιστορικό Χελένα Ρόσενμπλατ, συγγραφέα του βιβλίου «Η χαμένη Ιστορία του φιλελευθερισμού», στο οποίο αφηγείται τις ευαισθησίες και τους αγώνες των ιδρυτών του φιλελευθερισμού από την αρχαία Ρώμη, μέχρι τους ευρωπαίους φιλοσόφους των περασμένων τεσσάρων αιώνων.

Αυτοί οι φιλελεύθεροι στοχαστές συνήθιζαν να έχουν μια πιο ευρεία αντίληψη του φιλελευθερισμού, καθώς εστίαζαν στην ανθρώπινη σφαλερότητα, στις συλλογικές και ηθικές ευθύνες που σχετίζονται με την αμοιβαιότητα και την εργασία για το κοινό καλό –όχι μόνο στον ριζοσπαστικό ατομικισμό και στην αυτονομία.

Ο Κικέρωνας, για παράδειγμα, ο οποίος θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πρώτος φιλόσοφος της φιλελεύθερης παράδοσης, είχε γράψει σχετικά πως «δεδομένου ότι δεν γεννιόμαστε μόνο για τον εαυτό μας, θα πρέπει να συνεισφέρουμε ό,τι μας αναλογεί στο κοινό καλό».

Ο Ατζέμογλου θυμίζει επίσης ότι η φιλελεύθερη παράδοση δεν ήταν μονολιθική. Ο Φρίντριχ φον Χάγεκ, ένας από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους φιλοσόφους των δύο περασμένων αιώνων, εστίασε, για παράδειγμα, στο πώς μπορεί να συνδυαστούν η ανθρώπινη άγνοια και η σφαλερότητα με θεσμούς που προστατεύουν την ελευθερία: «Η υπόθεση της ατομικής ελευθερίας βασίζεται κυρίως στην αναγνώριση της αναπόφευκτης άγνοιας όλων μας σχετικά με πολλούς από τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η επίτευξη των σκοπών και της ευημερίας μας», έγραψε σχετικά ο Φον Χάγεκ. «Ωστόσο, οι σημερινοί φιλελεύθεροι προοδευτικοί θα απέρριπταν ακόμη και τον Χάγεκ στις τάξεις τους», σχολιάζει από την πλευρά του ο Ατζέμογλου.

Αρκετοί από τους θεμελιωτές του φιλελευθερισμού ήταν επίσης αντίθετοι, εκφράζοντας τις απόψεις τους, στην εξουσία. Αυτό καθιστούσε τον φιλελευθερισμό μια φιλοσοφία που επέκρινε τον τρόπο άσκησης της εξουσίας από τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ, το οποίο σημαίνει πως «δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τα προβλήματα του φιλελευθερισμού σήμερα χωρίς να αναγνωρίσουμε ότι κατέστη κατεστημένο και δεν προσαρμόστηκε ποτέ σε αυτή τη νέα πραγματικότητα», γράφει ο τούρκος οικονομολόγος.

Οι τρεις πυλώνες

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο κατεστημένος φιλελευθερισμός κατέστη, περισσότερο ή λιγότερο, δικομματική κυβερνητική φιλοσοφία μετά το New Deal και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Ρεπουμπλικανοί, από τον Ντουάιτ Αϊζενχάουερ έως τον Ρίτσαρντ Νίξον, τον δέχτηκαν. Στο πλαίσιο της συντηρητικής επανάστασης των Γκολντγουότερ-Ρίγκαν ανατράπηκαν ορισμένοι από τους κανόνες της εποχής του New Deal, μειώθηκαν οι φόροι και ευνοήθηκαν οι μεγάλες εταιρείες, αλλά τρεις πυλώνες του κατεστημένου φιλελευθερισμού ενισχύθηκαν: α) ο πολιτισμικός φιλελευθερισμός, με έμφαση στον ατομικισμό, την αυτονομία και την προοδευτική πολιτισμικές συμπεριφορές, β) η ενδυνάμωση των μορφωμένων ελίτ μέσω της τεχνοκρατίας όσο και της αξιοκρατίας και γ) η έμφαση στη θέσπιση διαδικασιών για προβλέψιμη εφαρμογή νόμων και κανονισμών.

Το καθένα από αυτά τα τρία θεμέλια είχε θετικά και αρνητικά στοιχεία, ωστόσο το πρόβλημα ήταν ότι υπήρχε μικρή ισορροπία δυνάμεων. Ο τρόπος με τον οποίο ο φιλελευθερισμός κατέστη κατεστημένο και εφαρμόστηκε στην πράξη, μετά από τη δεκαετία του 1980 δεν αμφισβητήθηκε, σοβαρά ή συνεκτικά, από το Δημοκρατικό Κόμμα στις Ηνωμένες Πολιτείες ούτε από πολλά κεντροαριστερά κόμματα στην Ευρώπη.

Ομως, όπως εξηγεί ο Ατζέμογλου, ιστορικά, αυτοί οι τρεις πυλώνες του κατεστημένου δεν ήταν ουσιαστικοί για τον φιλελευθερισμό. Στην καλύτερη περίπτωση, θα έπρεπε να θεωρηθούν μέρος μιας δέσμης πρακτικών προσαρμοσμένων στους καιρούς και στις ανάγκες που αντιμετώπιζε το σύγχρονο κράτος.

Ο πολιτισμικός φιλελευθερισμός ήταν μέρος του φάσματος των αξιών που βοήθησε στη μείωση των διακρίσεων σε βάρος των εθνοτικών, θρησκευτικών και σεξουαλικών μειονοτήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά η ισορροπία εδώ είναι λεπτή, γιατί ένα πράγμα είναι η υπεράσπιση των μειονοτήτων και εντελώς άλλο να επιβάλλονται αξίες (όσον αφορά, για παράδειγμα, ποιες λέξεις είναι αποδεκτές και ποιες όχι) σε ανθρώπους που δεν τις πιστεύουν. «Χωρίς την επαρκή ισορροπία δυνάμεων ο πολιτισμικός φιλελευθερισμός μετατοπιζόταν όλο και περισσότερο προς την επιβολή αξιών. Κατέληξε επίσης να ορίζει την ελευθερία μέσω των ατομικών δικαιωμάτων, χωρίς να αναγνωρίζει τη σημασία της αμοιβαίας συνεισφοράς στην κοινότητα», σημειώνει ο Ατζέμογλου.

Οσο για την ενδυνάμωση των μορφωμένων ελίτ, τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες παρατηρείται μια σταθερή αύξηση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ισχύος των αποφοίτων πανεπιστημίου και των κατόχων μεταπτυχιακών διπλωμάτων. Η άνοδος των μορφωμένων ελίτ είναι εν μέρει οικονομική και σχετίζεται με την παρακμή της χειρωνακτικής εργασίας στη μεταβιομηχανική κοινωνία. Είναι επίσης συνέπεια του αυξανόμενου ρόλου που κατέληξαν να διαδραματίζουν οι ειδικοί στους κρατικούς και πολιτιστικούς θεσμούς των φιλελεύθερων δημοκρατιών.

Ο κατεστημένος φιλελευθερισμός και αυτές οι ελίτ δικαιολόγησαν αυτή την άνοδο μέσω της αξιοκρατίας. Αλλά αυτή η αιτιολόγηση συνέβαλε επίσης στην πρακτική τους να επιβάλλουν από πάνω προς τα κάτω πολιτικές και πολιτιστικές αξίες. Ομως η υπόλοιπη κοινωνία, εν μέρει αντιδρώντας, αντιμετώπισε την τεχνοκρατία ως προκατειλημμένη και την αξιοκρατία ως στημένο παιχνίδι.

Σχετικά με τις διαδικασίες και την αποτελεσματική διακυβέρνηση, μια μεγάλη υπόσχεση της φιλελεύθερης δημοκρατίας ήταν να παρέχει ευρέως προσβάσιμες, υψηλής ποιότητας δημόσιες υπηρεσίες. Ο Ατζέμογλου επικαλείται ενδεικτικά τον βρετανό ποιητή Τζον Μπέτζεμαν ο οποίος έγραψε «Σκεφτείτε τι αντιπροσωπεύει το Eθνος μας: Δημοκρατία και καλές αποχετεύσεις».

Ωστόσο κάποια στιγμή η Δημοκρατία έπαψε να νοιάζεται για τις αποχετεύσεις. Παρατηρήθηκε ένας πολλαπλασιασμός των κανονισμών για την ασφάλεια νέων προϊόντων (από τα αυτοκίνητα μέχρι τα φαρμακευτικά προϊόντα) ενώ αυξήθηκε και η γραφειοκρατία με στόχο τη διαχείριση των ομοσπονδιακών κανονισμών για το περιβάλλον και των διατάξεων κατά των διακρίσεων. Αλλά με την πάροδο του χρόνου αυτές οι διαδικασίες πολλαπλασιάστηκαν και ομάδες ειδικών συμφερόντων τις χρησιμοποίησαν για να προωθήσουν τους δικούς τους, όποιους, σκοπούς. Αυτή η εξέλιξη είχε, όμως, ως αποτέλεσμα να καταστεί λιγότερο αποτελεσματική η παροχή δημόσιων υπηρεσιών.

«Αυτοί οι τρεις πυλώνες συνδυάστηκαν, δημιουργώντας την εντύπωση ότι ο φιλελευθερισμός ήταν αυταρχικός χωρίς να είναι καν αποτελεσματικός. Είναι αλήθεια ότι μέρος αυτής της δυσαρέσκειας προκλήθηκε από τοκ σόου και τα δεξιά μέσα ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αλλά εν μέρει ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα», σύμφωνα πάντα με τον Ντάρον Ατζέμογλου.

Ο νέος φιλελευθερισμός

Μια μεταρρύθμιση του φιλελευθερισμού θα πρέπει να εδράζεται σε τουλάχιστον τρεις αρχές. Η πρώτη σχετίζεται με την ανάγκη να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ελευθερία του λόγου. Εάν ο φιλελευθερισμός σχετίζεται εν μέρει με την άγνοια, το σφάλμα και την αμφιβολία για το τι είναι σωστό, τότε θα πρέπει πάντα να αντιστέκεται στις προσπάθειες αποκλεισμού διαφορετικών σκέψεων και προοπτικών.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ορισμένοι τύποι μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν μπορούν και δεν πρέπει να ρυθμιστούν. Σημαίνει όμως ότι οι φιλελεύθεροι πρέπει να καλωσορίζουν την ποικιλομορφία απόψεων και κριτικής και να σταματήσουν να ασκούν κοινωνική πίεση σε όσους παρεκκλίνουν από ό,τι θεωρείται αποδεκτό.

Σημαίνει επίσης ότι τα κορυφαία πανεπιστήμια θα πρέπει να είναι πιο ανοιχτά σε διαφορετικές ιδέες, περιλαμβανομένων και των ιδεών που εκφράζουν συντηρητικοί στοχαστές ενώ θα πρέπει επίσης, γενικότερα, να προσπαθήσουν να διαφοροποιήσουν την κοινωνικοοικονομική τους βάση.

Θεμέλιο για την ανανέωση του φιλελευθερισμού θα πρέπει να είναι επίσης μια ρητή προσπάθεια για μεγαλύτερη κοινωνικοοικονομική ποικιλομορφία μεταξύ των πολιτικών ακτιβιστών και των ελίτ. Μέρος του προβλήματος και βασική αιτία της ανισορροπίας δυνάμεων είναι ότι οι προοδευτικοί ακτιβιστές προέρχονται κυρίως από τα ανώτερα μεσαία στρώματα και έχουν περιορισμένες σχέσεις με τους ανθρώπους της εργατικής τάξης. Τα κεντροαριστερά κόμματα θα πρέπει να αποδέχονται ρητά την εργατική τάξη και τους ανθρώπους χωρίς πτυχία, ιδιαίτερα σε ηγετικές θέσεις.

Η τρίτη αρχή θα πρέπει να είναι μια νέα προσέγγιση στη ρύθμιση που δίνει έμφαση στην αποτελεσματικότητα και ελαχιστοποιεί τη γραφειοκρατία και τους διαδικαστικούς φραγμούς. Το σύγχρονο κράτος, και ιδιαίτερα τα φιλελεύθερα κόμματα και οι πολιτικοί, πρέπει να βρουν έναν τρόπο ρύθμισης με ελάχιστη γραφειοκρατία και χωρίς καθυστερήσεις. Το σύγχρονο κράτος πρέπει επίσης να επικεντρωθεί σε βασικούς κανονισμούς, με τον Ατζέμογλου να αναφέρει χαρακτηριστικά πως όσο απαραίτητο είναι να αντιμετωπίζονται οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την πυρηνική τεχνολογία, τα νέα φαρμακευτικά προϊόντα, την τεχνητή νοημοσύνη και τα κρυπτονομίσματα, τόσο αχρείαστη είναι η γραφειοκρατία για οικιακές επισκευές ή την αδειοδότηση κομμωτηρίων.

Ενας τρόπος για να ανανεωθεί η ρύθμιση είναι να εξαλειφθούν πολλοί περιττοί κανονισμοί και να εξουσιοδοτηθούν οι πολιτικοί να εξορθολογήσουν τη ρυθμιστική διαδικασία, εστιάζοντας όχι τόσο στο τι μπορούν να κάνουν και να μην κάνουν οι πολιτικοί και οι γραφειοκράτες αλλά στην υποχρέωση λογοδοσίας μετά από την εφαρμογή των όποιων πολιτικών και με κριτήριο την αποτελεσματικότητα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News