Για τους περισσότερους από εμάς, τα έξυπνα κινητά μας είναι το πρώτο πράγμα που βλέπουμε όταν ξυπνάμε και το τελευταίο πριν κοιμηθούμε. Παρόλη την στενή μας σχέση με αυτά, τείνουμε να ξέρουμε ελάχιστα για τον τρόπο κατασκευής τους. Και κάτι τέτοιο είναι εντελώς ειρωνικό αν αναρωτηθεί κάποιος ότι αυτές οι συσκευές φέρνουν όλη την γνώση του κόσμου στα δάχτυλά μας, σύμφωνα με την Σάρα Σίρμαν από το Quartz.

Μια μικρή εταιρεία στην Ολλανδία που ονομάζεται Fairphone (το δίκαιο τηλέφωνο) θέλει να αμφισβητήσει την ηθική άγνοια μας ως αγοραστές έξυπνων κινητών, για τον τρόπο που κατασκευάζονται. Η ομάδα αποτελείται από 40 άτομα που προσπαθούν να ρίξουν φως στο τεράστιο κοινωνικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο της κατασκευαστικής αλυσίδας τέτοιων συσκευών. Από τα ορυχεία της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και τα εργοστάσια συναρμολόγησης της Κίνας έως τις φτωχογειτονιές ηλεκτρονικών αποβλήτων της Γκάνα. Και θέλουν να το καταφέρουν αυτό κατασκευάζοντας το πρώτο ηθικό έξυπνο κινητό.

Η συσκευή της εταιρείας λειτουργεί ως αφηγηματική πλατφόρμα που έχει σκοπό να εκθέσει τα στραβά της εφοδιαστικής αλυσίδας ηλεκτρονικών ειδών, σύμφωνα με τον Μπας Βαν Άμπελ, ιδρυτή και Διευθύνων Σύμβουλο της Fairphone. Με τη διαφάνεια ως βασική αρχή της εταιρείας, η Fairphone προσφέρει στην κοινότητα των πελατών συχνές ενημερώσεις μέσω των κοινωνικών δικτύων, ως προς τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνεται το προϊόν τους. Επίσης, η εταιρεία σημειώνει και τα τυχόν προβλήματα που συναντά καθ’ όλη την διάρκεια δημιουργίας της συσκευής.

Σύμφωνα με τον ίδιο «το ότι το φτιάχνουμε από την αρχή, ίσως μας βοηθήσει να καταλάβουμε γιατί τα πράγματα είναι έτσι αλλά και ότι ίσως μπορέσουμε να βρούμε και τις αντίστοιχες λύσεις».

Αν και οι πελάτες της εταιρείας είναι ελάχιστοι σε σχέση με τους γίγαντες του χώρου, πούλησαν 60.000 κομμάτια της πρώτης τους συσκευής και τώρα ετοιμάζονται να στείλουν περισσότερα από 24.000 της τελευταίας τους δημιουργίας, του Fairphone 2. Η συσκευή είναι για την ώρα διαθέσιμη στην Ευρώπη. Κοστίζει 525 ευρώ και το Fairphone δείχνει στον αγοραστεί γιατί κοστίζει τόσο, παραθέτοντας τα κόστη κατασκευής του, συμπεριλαμβανόμενων των υλικών, της εργασίας συναρμολόγησης, τους φόρους κ.λπ.

Η επιτυχία του Fairphone υποδηλώνει ότι υπάρχουν αρκετοί καταναλωτές που δεν τους πειράζει να πληρώσουν κάτι παραπάνω αν η συσκευή τους έχει δημιουργηθεί ηθικά. Εξάλλου οι ίδιοι οι καταναλωτές έχουν προχωρήσει αρκετά σε άλλους καταναλωτικούς τομείς, όπως τα τρόφιμα, την αισθητική και την ένδυση ζητώντας ηθική δημιουργία. Αλλά η αλυσίδα τροφοδοσίας ενός έξυπνου κινητού είναι μεγάλη, πολύπλοκη και κρυμμένη με αδιαφάνεια. Όλα αυτά συνέτειναν στην δημιουργία γενικής αδιαφορίας για τα περιβαλλοντικά θέματα που δημιουργούνται αλλά και για τα ανθρώπινα δικαιώματα που εμπλέκονται στην παραγωγή τους.

Κάθε έξυπνο κινητό αποτελείται έως και από 15.000 υλικά, που παράγονται σε διαφορετικά εργοστάσια, διάσπαρτα σε όλον τον κόσμο. Περίπου 40 διαφορετικά ορυκτά – χρυσός, ταντάλιο, κασσίτερο, βολφράμιο κ.α. – χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των έξυπνων συσκευών μας. Εξορύσσονται συνήθως από το ανατολικό Κονγκό και έχουν συνδεθεί μα μια αιματηρή διαμάχη. Ένοπλες ομάδες πολεμούν για τον έλεγχο των ορυχείων, χρησιμοποιώντας τα κέρδη από την ανταλλαγή και το λαθρεμπόριο ορυκτών για να χρηματοδοτήσουν ακόμα περισσότερο τις βίαιες δραστηριότητες που καταστρέφουν τις ζωές των πολιτών της χώρας.

Άλλη μια μεγάλη πρόκληση στον δρόμο για την δημιουργία ηθικών έξυπνων κινητών είναι η εξασφάλιση δίκαιων και ασφαλών συνθηκών εργασίας στα εργοστάσια στην Κίνα και σε άλλα μέρη της Ασίας, όπου συναρμολογείται η μεγάλη πλειοψηφία των συσκευών. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές έρευνες για τις συνθήκες εργασίας των εργοστασίων (Foxconn, Apple). Εξαντλημένοι εργάτες υπομένουν μεγάλες σε διάρκεια βάρδιες χωρίς διάλειμμα, θέτοντας την ασφάλειά τους σε κίνδυνο. Εργάτες που δεν έχουν οργανωθεί σε συνδικάτα, δεν έχουν ιδιαίτερη δύναμη για να ασκήσουν τα εργασιακά τους καθήκοντα. Στην Νότια Κορέα, αυτοκτονίες και θάνατοι ακόμα και αρρώστιες έχουν συνδεθεί με τα εργοστάσια της Samsung, δημιούργησαν συνεχείς διαμαρτυρίες στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας στην Σεούλ.

«Το γεγονός ότι οι εργάτες ακόμα πληρώνονται με ψίχουλα, ενώ οι εταιρείες κολυμπάνε σε τεράστια κέρδη, οδηγεί στην έλλειψη επενδύσεων στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού τους», λέει ο Τεντ Σμιθ, συντονιστής στην Διεθνή Εκστρατεία για υπεύθυνη τεχνολογία στο Quartz. Και προσθέτει ότι ενώ η αντίδραση των καταναλωτών έχει οδηγήσει εταιρείες όπως την Nike στην αντιμετώπιση των ζητημάτων των δικαιωμάτων των εργαζομένων, το αντίστοιχο στον τομέα της τεχνολογίας είναι πολύ δύσκολο, καθώς οι εταιρείες επιλέγουν να παραμένουν στο σκοτάδι.

Η νομοθεσία έχει επιχειρήσει να αντιμετωπίσει αυτά τα θέματα τα τελευταία χρόνια. Το 2010, το αμερικάνικο κογκρέσο πέρασε έναν νόμο, γνωστό ως Τμήμα 1502 του μεταρρυθμιστικού νόμου Dodd-Frank της Wall Street και προστασίας των καταναλωτών.Ο νόμος αυτός απαιτεί όλες οι αμερικάνικες εταιρείες που έχουν ως πηγή προέλευσης των υλικών τους το Κονγκό να προσδιορίσουν αν από αυτές τις αγορές πρώτων υλών επωφελήθηκαν ένοπλες ομάδες. Υπάρχει παρόμοια νομοθεσία στην Ανατολική Αφρική. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρόσφατα ψήφισε υπέρ της δημιουργίας ενός νέου νομοθετικού πλαισίου που θα απαιτεί από τις ευρωπαϊκές εταιρείες να αγοράζουν πρώτες ύλες με υπευθυνότητα. Επίσης, η Κίνα πρόσφατα εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές για τις αλυσίδες εφοδιασμού ορυκτών.

Τα προβλήματα επιμένουν παρά τα νομοσχέδια και τις αποφάσεις. «Η νομοθεσία είναι τόσο καλή όσο και ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόζεται» λέει Σοφία Πίκλες, ακτιβίστρια στην οργάνωση Global Witness – κάτι που το γνωρίζουμε καλά στην χώρα μας δυστυχώς. Η Global Witness είναι μία μη κυβερνητική οργάνωση που εδρεύει στο Λονδίνο και ειδικεύεται σε θέματα που έχουν σχέση με την Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Και συμπληρώνει η ίδια ότι «η εφαρμογή που βλέπουμε είναι αποσπασματική».

Σε κοινή έκθεση η οργάνωση Global Witness και η Διεθνής Αμνηστία, που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2015, αναφέρουν ότι βρήκαν 100 εταιρείες που αγοράζουν πρώτες ύλες από το Κονγκό, και από αυτές, οι 79 παρέλειψαν να αναφέρουν την αλυσίδα εφοδιασμού τους επαρκώς για το περασμένο έτος.

Και οι ίδιες οι εταιρίες προσπαθούν να βρουν τι ακριβώς συμβαίνει στις αλυσίδες τροφοδοσίας τους, επειδή και γι’ αυτές είναι κάτι νέο ως διαδικασία, σύμφωνα με την κα Πίκλες. Μερικές εταιρίες είναι στον τελευταίο κρίκο της αλυσίδας και μπορούν για παράδειγμα να ελέγξουν μέχρι το χυτήριο. Το χυτήριο μετατρέπει τα ορυκτά σε μέταλλα, αλλά, αφού γίνει κάτι τέτοιο, είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν οι πηγές τους.

Ακόμα και όταν οι εταιρείες λαμβάνουν πιστοποίηση ότι προμηθεύονται ηθικά τις πρώτες ύλες τους, που επίσης εξορύσσονται στην Κολομβία, την Ινδονησία και το Αφγανιστάν, είναι δύσκολο να εγγυηθεί κάποιος ότι αποχτήθηκαν με ασφάλεια και χωρίς παιδική εργασία.

Πιο δίκαιες εναλλακτικές

Για να φτιάξει ένα ηθικό έξυπνο τηλέφωνο, η Fairphone αποφάσισε ότι θα ξεκινήσει από την βάση της παραγωγής. Δηλαδή ξεκίνησαν να δουλεύουν στα ορυχεία οι ίδιοι χωρίς αμοιβή για να μπορούν να επιβεβαιώσουν τις εργασιακές συνθήκες στους εν δυνάμει προμηθευτές τους. Έτσι, αποφάσισαν να πιστοποιούν τα ορυκτά σε στάδια. Αρχικά ότι προμηθεύονται κασσίτερο και ταντάλιο με ηθικό τρόπο από το Κονγκό. Τώρα εργάζονται ώστε να αποκτήσουν ηθικά βολφραμίο και χρυσό. Παρά το γεγονός ότι η συσκευή τους δεν είναι ακόμα εντελώς ηθικά φτιαγμένη, η εταιρεία οδεύει προς την σωστή κατεύθυνση, αναφέρει η κα Πίκλες. Και συμπληρώνει, ότι αυτόν τον τρόπο σκέψης θα ήταν καλό να υιοθετήσουν όλες οι εταιρείες.

Εν τω μεταξύ, παρά τα μακροχρόνια προβλήματα με τα εργατικά δικαιώματα στα κινέζικα εργοστάσια, η εταιρεία συνειδητοποίησε ότι δεν θα ήταν οικονομικά βιώσιμη κίνηση να συναρμολογηθεί αλλού η συσκευή, σύμφωνα με τον κ. Βαν Άμπελ. Έτσι, η εταιρεία συνεργάστηκε με τους εταίρους της από την παραγωγή για να δημιουργήσει ένα ταμείο πρόνοιας για τους εργαζόμενους στα εργοστάσια. Και οι εργάτες είναι αυτοί που αποφασίζουν πώς θα δαπανηθούν τα χρήματα του ταμείου. Είτε με την μορφή μπόνους ή επιδομάτων, ως εκπαιδευτικά προγράμματα για πρόσθετη επαγγελματική κατάρτιση ή ακόμα και για ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Για το πρώτο τους μοντέλο η εταιρεία και ο κατασκευαστής τους, Guohong, συμφώνησαν να επενδύσει η κάθε μεριά, δυόμισι δολάρια στο ταμείο για κάθε μία συσκευή που πουλούσαν, με το τελικό ποσό να φτάνει τις 300.000 δολάρια.

Η εταιρεία επίσης μειώνει την πίεση της παραγωγής στο εργοστάσιό της. Κατά την διάρκεια παρουσίασης για παράδειγμα ενός νέου μοντέλου, οι μεγάλες εταιρείες προσλαμβάνουν προσωρινό προσωπικό για να προλάβουν να συναρμολογήσουν την νέα συσκευή και να είναι διαθέσιμη. Συνήθως οι προσωρινοί εργάζονται σε άθλιες συνθήκες και πολύωρες ή και συνεχόμενες βάρδιες. Όταν η Fairphone συνάντησε προβλήματα παραγωγής με το δεύτερό μοντέλο της, απλά ενημέρωσε τους πελάτες της ότι πρόκειται να καθυστερήσει. Αυτό σήμαινε ότι δεν θα προσλάβανε προσωρινούς εργάτες ούτε βέβαια ότι θα τους υποχρέωνε να εργαστούν άγρια ωράρια για να είναι έτοιμη η συσκευή στην ώρα της.

Το να είσαι μικρή εταιρεία σίγουρα έχει τα πλεονεκτήματά της. Σε αντίθεση με τους άλλους κατασκευαστές έξυπνων κινητών, η Fairphone δεν θέλει να γίνει ο ηγέτης της αγοράς, το οποίο σημαίνει ότι μπορεί να ανακοινώνει καθυστερήσεις χωρίς να ανησυχεί για το μερίδιο που χάνει από την αγορά. Επίσης προσπαθεί να κατασκευάζει κινητά που αντέχουν στον χρόνο. Ενώ οι συσκευές της Apple είναι κολλημένες, κάτι που τις κάνει αρκετά δύσκολες στην επισκευή τους, το Fairphone αποτελείται από επιμέρους τμήματα. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί πανεύκολα να αποσυναρμολογηθεί και να επισκευαστεί ή ακόμα και να αναβαθμιστεί από τον ιδιοκτήτη του. Μπορεί να μην έχει την γοητεία άλλων συσκευών αλλά στοχεύει να έχει διάρκεια ζωής πέρα από το μέσο όρο των δύο με τριών χρόνων.

Αυτό θα βοηθούσε την εταιρεία να παράγει λιγότερα τηλέφωνα, μειώνοντας τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Επίσης, η εταιρεία σκοπεύει να χρησιμοποιήσει ανακυκλωμένα υλικά για να μειώσει την εξάρτησή της από πρώτες ύλες, δημιουργώντας έτσι και λιγότερα απορρίμματα

Βέβαια αν η ζήτηση εκτοξευόταν στα ύψη, η εταιρεία θα έπρεπε να αντιμετωπίσει την πρόκληση πώς να μείνει αληθινή στην δεοντολογία της όταν θα πρέπει να καλύψει μεγάλες παραγγελίες.

«Είναι μια σταθερή εσωτερική συζήτηση», λέει ο κ. Βαν Άμπελ, και προσθέτει ότι « Εφ’ όσον μπορούμε να το εξηγήσουμε στους πελάτες, και είμαστε ανοικτοί και με διαφάνεια στις διαδικασίες μας, είναι στο χέρι τους, εάν θα αποφασίσουν να το αγοράσουν ή όχι».

Είναι σαφές ότι η Fairphone προσπαθεί να πλοηγηθεί σε ένα μπερδεμένο ηθικό λαβύρινθο. Και ενώ δεν φοβάται να αποκαλείται ως «ένα έργο σε εξέλιξη», το όνομα της εταιρείας προκαλεί συζητήσεις ανάμεσα σε ορισμένους κριτικούς.

Ο κ. Βαν Άμπελ όμως τονίζει ότι επέλεξαν αυτό το όνομα ως ένα παράδοξο για να κάνουν τον κόσμο να σκεφτεί και να ρωτήσει ποιο είναι το πρόβλημα με το τηλέφωνό του. “Είναι περισσότερο σαν αφετηρία, μια φιλοδοξία και ένα όραμα για το οποίο δουλεύουμε”.

Με αυτόν τον τρόπο ο κ. Βαν Άμπελ ελπίζει ότι θα αναδιαμορφώσει την σχέση μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης, την μοντέρνα εποχή.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News