Επιστήμονες που ερευνούν την εξέλιξη της νόσου του Αλτσχάιμερ πιστεύουν ότι οι πρώτες λεπτές νότες της γνωστικής εξασθένησης μπορούν να αποκαλυφθούν στις πινελιές του ζωγράφου πολλά χρόνια πριν διαγνωστεί η άνοια. Ο  αμφιλεγόμενος αυτός ισχυρισμός διατυπώθηκε από ψυχολόγους οι οποίοι μελέτησαν διάσημους καλλιτέχνες, από τον Κλοντ Μονέ, ιδρυτή του γαλλικού ιμπρεσιονισμού, μέχρι τον σύγχρονο Βίλεμ ντε Κούνινγκ, εκπρόσωπο του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ενώ ο Μονέ γέρασε χωρίς εμφανή νοητική εξασθένηση, ο ντε Κούνινγκ διαγνώστηκε με τη νόσο του Αλτσχάιμερ τουλάχιστον δέκα χρόνια πριν από το θάνατό του το 1997.

Η δρ Αλεξ Φόρσαϊθ ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ ανέλυσε περισσότερα από 2.000 έργα ζωγραφικής επτά διάσημων καλλιτεχνών και παρατήρησε αλλαγές που εξελίσσονται προοδευτικά στα έργα εκείνων που επρόκειτο να αναπτύξουν Αλτσχάιμερ. Οι αλλαγές αυτές έγιναν αισθητές όταν οι καλλιτέχνες βρίσκονταν στη δεκαετία των σαράντα ετών.

Τα ευρήματα της βρετανής ψυχολόγου είναι μεν ενδιαφέροντα, αλλά θεωρούνται εξαιρετικά αβέβαια αφού ο αριθμός των καλλιτεχνών που συμμετέχουν στη μελέτη της είναι πολύ μικρός αναφέρει ο Guardian. Η Φόρσαϊθ δήλωσε ότι δεν πρόκειται για κάποιο νέο τεστ διάγνωσης της άνοιας, ελπίζει όμως ότι τα αποτελέσματα της εργασίας της θα ανοίξουν νέους δρόμους για τη έρευνα της νόσου. «Δεν πιστεύω ότι είναι ένα εργαλείο διάγνωσης, αλλά ότι θα προκαλέσει τους ανθρώπους να εξετάσουν νέες κατευθύνσεις στην έρευνα της άνοιας», είπε.

Η εργασία της προκάλεσε ανάμεικτες αντιδράσεις από άλλους επιστήμονες. Ο Ρίτσαρντ Τέιλορ, φυσικός στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, την περιέγραψε ως «θαυμάσια επίδειξη σύνθεσης της τέχνης και της επιστήμης» ενώ η Κέιτ Μπράουν, φυσικός στο Hamilton College της Νέας Υόρκης ήταν λιγότερο ενθουσιώδης και την απέρριψε χαρακτηρίζοντάς την «απόλυτη ανοησία».

Η Φορσάιθ και οι συνεργάτες της χρησιμοποίησαν ένα λογισμικό ψηφιακής απεικόνισης για να υπολογίσουν πώς ένα μαθηματικό μέγεθος που ονομάζεται φράκταλ πυκνότητα (fractal density) μεταβάλλεται σε έργα ζωγραφικής των καλλιτεχνών κατά τη διάρκεια της καριέρας τους. Στους επτά καλλιτέχνες περιλαμβάνονται οι Μονέ, Πάμπλο Πικάσο και Μαρκ Σαγκάλ, που γέρασαν χωρίς εμφανή σημάδια εγκεφαλικής νόσου, οι Σαλβατόρ Νταλί και Νόρβαλ Μόρισο, οι οποίοι παρουσίασαν Πάρκινσον και οι ντε Κούνινγκ και Τζέιμς Μπρουκς, ένας ακόμη εκπρόσωπος του αφηρημένου εξπρεσιονισμού που  διαγνώστηκε με τη νόσο του Αλτσχάιμερ το 1985, επτά χρόνια πριν από το θάνατό του.

Τα φράκταλ είναι γεωμετρικά σχήματα που επαναλαμβάνονται αυτούσια σε διαφορετικά μεγέθη (σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης). Υπάρχουν στη φύση σε διακλαδώσεις δέντρων και ποταμών, καθώς και σε περιγράμματα απόκρημνων ακτών. Το μπρόκολο είναι το πιο αγαπημένο παράδειγμα των μαθηματικών, αφού κάθε μπουκετάκι του αν μεγεθυνθεί είναι όμοιο με το σύνολο. Σε έργα ζωγραφικής, φράκταλ εμφανίζονται όταν σχέδια που γίνονται με τις πιο μικρές πινελιές επαναλαμβάνονται σε μεγαλύτερες κλίμακες. Η φράκταλ διάσταση (μορφοκλασματική διάσταση) είναι ένα μέτρο της φράκταλ πολυπλοκότητας, έτσι ένα έργο τέχνης με μεγάλη φράκταλ διάσταση έχει μια υψηλή αναλογία λεπτών και  χοντροκομμένων μοτίβων.

Η Φόρσαϊθ διαπίστωσε λοιπόν ότι τα έργα των ζωγράφων διέφεραν ως προς τις φράκταλ διαστάσεις τους κατά τη διάρκεια της καριέρας του καλλιτέχνη, στην περίπτωση όμως του ντε Κούνινγκ και του Μπρουκς, που διαγνώστηκαν και οι δύο με Αλτσχάιμερ, το μέτρο άλλαξε δραματικά και μειωνόταν απότομα καθώς οι καλλιτέχνες γερνούσαν. «Η πληροφορία είναι ένα αποτύπωμα που αφήνουν οι καλλιτέχνες στην τέχνη τους» δήλωσε η Φορσάιθ. «Ζωγραφίζουν μέσα σε φυσιολογικά όρια, αλλά όταν κάτι συμβαίνει στον εγκέφαλό τους, η ζωγραφική τους αρχίζει να αλλάζει ριζικά.»

Σε άρθρο τους στο περιοδικό Neuropsychology, η Φόρσαϊθ και οι συνεργάτες της ισχυρίζονται ότι οι φράκταλ διαστάσεις ζωγραφικής των Μονέ, Πικάσο και Σαγκάλ έτειναν να αυξάνονται καθώς γερνούσαν. Στο έργο των Νταλί και Μορισό, με την πάροδο του χρόνου η φράκταλ διάσταση ακολούθησε ένα ανάποδο σχήμα U, παρουσιάζοντας αρχικά αυξητική τάση και στη συνέχεια πτωτική. Το πιο έντονο αποτέλεσμα παρατηρήθηκε στα έργα των ντε Κούνινγκ και Μπρουκς, όπου η φράκταλ διάσταση ξεκίνησε από ψηλά και έπεσε γρήγορα ήδη από την ηλικία των 40 ετών.

Η εργασία τους αντηχεί προηγούμενες μελέτες που αποκάλυψαν τα πρώτα σημάδια της άνοιας στη γλώσσα που χρησιμοποιούσε ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρίγκαν, αλλά και η συγγραφέας και φιλόσοφος Ίρις Μέρντοχ. Αποκαλυπτικά στοιχεία μελλοντικής άνοιας έχουν επίσης εντοπιστεί σε αυτοβιογραφικά δοκίμια γραμμένα από καλόγριες στη δεκαετία των 20 χρόνων τους. Ο Ρίτσαρντ Τέιλορ είναι ο πρώτος επιστήμονας που χρησιμοποίησε τα φράκταλ για τη μελέτη, ακόμη και για τον έλεγχο αυθεντικότητας και διασφάλιση ταυτότητας έργων του Τζάκσον Πόλλοκ. Πιστεύει ότι με την έρευνα της Φόρσαϊθ θα μπορούσε να γίνει το ίδιο και για άλλους καλλιτέχνες όπως επίσης να σωθούν μουσεία από απάτες και αγορές πλαστών έργων τέχνης. Κυρίως όμως ελπίζει ότι αυτή η έρευνα θα χρησιμοποιηθεί «για να μάθουμε περισσότερα σχετικά με καταστάσεις όπως η άνοια.»

«Για μένα, το πιο ενθαρρυντικό μήνυμα αυτής της έρευνας είναι ότι από παθολογικές καταστάσεις μπορούν να προκύψουν όμορφα έργα τέχνης» δήλωσε ο αμερικανός φυσικός  και συμπλήρωσε ότι «όταν ο ντε Κούνινγκ είχε διαγνωστεί με τη νόσο Αλτσχάιμερ, ορισμένοι κριτικοί υποστήριξαν ότι έπρεπε να σταματήσει τη ζωγραφική, αλλά όπως ο ίδιος γλίστρησε στην άνοια, έτσι και τα έργα του άλλαξαν και έγιναν πιο απλά». Ο Τέιλορ είπε ακόμη: «Για μένα, αυτά τα πιο απλά έργα  μεταφέρουν μια ηρεμία που δεν υπήρχε σε παλιότερα έργα του. Πράγμα που δείχνει ότι μερικές φορές ότι το μόνο που χρειάζεται είναι να συντονιστούμε με τον βαθύτερο εαυτό μας, το “φυσικό” του μέρος», είπε.

Αλλά η Κέιτ Μπράουν διαφωνεί. Με άρθρο της (το υπογράφει μαζί με άλλους ερευνητές) που δημοσιεύτηκε το 2006 στο περιοδικό Nature αμφισβήτησε την έρευνα του Τέιλορ.  Η φυσικός  του Hamilton College της Νέας Υόρκης υποστηρίζει ότι «Η όλη υπόθεση του «φράκταλ εξπρεσιονισμού» είναι εντελώς ψευδής». Είπε ακόμη ότι «από τη στιγμή που δημοσιεύτηκε η δική μας εργασία οι ισχυρισμοί για φράκταλ στο έργο του Πόλοκ έχουν εξαφανιστεί σε μεγάλο βαθμό από έγκριτα περιοδικά φυσικής. Αλλά φαίνεται ότι οι φράκταλ ζηλωτές έχουν καταφέρει να ασκήσουν κάποια επιρροή στην ψυχολογία.»

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News