Ο κ. Βαρβούνης είναι ο καθηγητής που έθεσε τις βάσεις για να αναπτυχθεί η θρησκευτική λαογραφία στην Ελλάδα. Γνωρίζω το δίτομο έργο του «Εισαγωγή στη Θρησκευτική Λαογραφία», αλλά και το έτερο βιβλίο, «Θεμελιώδεις Εννοιες και Μορφές της Ελληνικής Θρησκευτικής Λαογραφίας», μια εγκυκλοπαίδεια στην ουσία, ένα λεξικό θρησκευτικής λαογραφίας. Με όλα αυτά και με εκατοντάδες άλλα έργα και μελέτες, ο κ. Βαρβούνης συνέβαλε όχι μόνο στη στερέωση της θρησκευτικής λαογραφίας, αλλά και στην ανάπτυξη των λαογραφικών σπουδών στην Ελλάδα.

Φυσικά, όλη η ακαδημαϊκή του ζωή είναι αφιερωμένη στη θρησκευτική λαογραφία – η οποία ακαδημαϊκή ζωή ας σημειώσουμε ότι ξεκίνησε πολύ νωρίς, 25 ετών διδάκτορας με τίτλο διδακτορικού «Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπεριφορά των κατοίκων της Σάμου» και 26 ετών διδάσκει ήδη στο Πανεπιστήμιο.

Το βιβλίο του «Πάσχα των Ελλήνων» (εκδ. Ακρίτας, 2024) είναι μια επιτομή των μέχρι τώρα μελετών του, ένα ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων που σχετίζονται με το Πάσχα των Ελλήνων και σχετικών εθίμων. Απευθύνεται και στην επιστημονική κοινότητα, αλλά και στο ευρύ κοινό και αυτές τις μέρες ειδικά της Σαρακοστής και όσο πλησιάζει το Πάσχα νιώθουμε πιο έντονη την ανάγκη επανασύνδεσης με την ελληνική λαϊκή λατρευτική παράδοση, με την επανασύνδεση αυτής της ποιητικότητας της ίδιας της ζωής όπως λέει ο Μιχάλης Μερακλής, έστω μέσω των εθίμων, μέσω της επίσκεψης στο γενέθλιο τόπο. Αυτή η επανασύνδεση με την ποιητικότητα πραγματοποιείται και με το βιβλίο το Πάσχα των Ελλήνων. Το βιβλίο αυτό, ως επιτομή, είναι το ιδανικό υλικό για αξιοποίηση και στη μέση εκπαίδευση, ακόμη και για αξιοποίηση αποσπασμάτων του.

Ας δούμε όμως τη δομή του βιβλίου. Ο Μανόλης Βαρβούνης ενημερώνει τον αναγνώστη με μια εκτενή εισαγωγή σχετικά με το Πάσχα στην ελληνική παραδοσιακή εθιμοταξία. Αναφέρεται στις αρχέγονες λατρευτικές δοξασίες και τελετουργικές πράξεις οι οποίες έχουν ενταχθεί στο πλαίσιο της ελληνορθόδοξης λαϊκής λατρείας και παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του ελληνικού λαού, στο πέρασμα από την αφορία του χειμώνα στην ανοιξιάτικη βλάστηση, στα διαβατήρια έθιμα και τις μεταβατικές τελετουργίες που χαρακτηρίζουν τους ανοιξιάτικους εορτολογικούς σταθμούς, στις φυτομορφικές μεταμφιέσεις και στους άνθινους στολισμούς (Επιτάφιος, στεφάνι Πρωτομαγιάς), αλλά και στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον και πως επιδιώκεται η μεταφορά σε αυτό της δύναμης της φύσης.

Ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἐτήσιου λαϊκοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου, ἡ ἄνοιξη ἀποτελεῖ μιά ὁριακή καί μεταβατική περίοδο. Τό πέρασμα ἀπό τήν ἀφορία τοῦ χειμώνα στήν ἀνοιξιάτικη βλάστηση σημαδεύεται ἀπό μιά σειρά πανάρχαιων ἐθίμων, πού κατά κανόνα ἀνήκουν στόν κύκλο τῆς σπορᾶς καί τῆς βλάστησης, ὁρισμένα ἀπό τά ὁποῖα ἔχουν ἐνταχθεῖ καί στό λαϊκό ἑορτολόγιο τῶν ὀρθοδόξων λαῶν τῆς Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης, παρά τή μεγάλη ἀντίθεση τῆς Ἐκκλησίας.

Στην εισαγωγή παρουσιάζει ο συγγραφέας έθιμα της Σαρακοστής και του Πάσχα, εντάσσοντάς τα και ερμηνεύοντάς τα μέσα από τη λαϊκή θρησκευτική συμπεριφορά, αλλά και λογοτεχνικά αποσπάσματα, του Παπαδιαμάντη και του Μωραϊτίδη που σχετίζονται με τη Λαμπρή.

Αναλυτικά στο βιβλίο παρουσιάζονται έθιμα σχετικά με το Σάββατο του Λαζάρου, τα κάλαντα του Λαζάρου, τις Λαζαρίνες, την αναπαράσταση του σαβάνου του Λαζάρου, έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας, τα κόκκινα αυγά, τις πέρδικες, το σημάδεμα των αρνιών τη Μεγάλη Πέμπτη, το στόλισμα του Επιταφίου, τη Μεγάλη Παρασκευή και το περίφημο μοιρολόι της Παναγιάς που απαντάται σε πολλές περιοχές του Ελληνισμού, το Μεγάλο Σάββατο με την προετοιμασία της Ανάστασης, το Άγιον Πάσχα και την εβδομάδα της διακαινησίμου με τις κούνιες που στήνονται για το καλό, για το προξενιό και την καλή σοδειά.

Ἰδιαίτερη ἐαρινή γονιμική σημασία ἀποκτᾶ, στό πλαίσιο αὐτό, ὁ Λάζαρος, τήν ἀνάσταση τοῦ ὁποίου τιμᾶ ἡ Ἐκκλησία τό τελευταῖο Σάββατο τῆς Σαρακoστῆς, πρίν τήν Κυριακή τῶν Βαΐων, ἀλλά καί ὁ λαός μέ μιά σειρά φυτομορφικῶν μεταμφιέσεων, μιμικῶν ἀναπαραστάσεων ἀνάστασης και εὐετηρικῶν γυναικείων ἀγερμῶν. Τά λαϊκά αὐτά δρώμενα φανερώνουν τήν ἄμεση σύνδεση τοῦ λαϊκοῦ ἑορτολογίου τῆς ἄνοιξης μέ τή γονιμότητα τῆς φύσης καί τήν ὀργιαστική βλάστηση τῆς ἐποχῆς.

Ενδιάμεσα όμως από όλα αυτά τα έθιμα, άλλα λιγότερο ή περισσότερο γνωστά, παρεμβάλλονται και λογοτεχνικά αποσπάσματα για τη Λαμπρή, μνημειώδη αποσπάσματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του ξαδέλφου του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, του διηγηματογράφου και ταξιδιωτικού συγγραφέα. Και οι δυο, Σκιαθίτες στην καταγωγή, παρουσιάζουν με γλαφυρό τρόπο τα παιδικά τους βιώματα, τα βιώματα της Λαμπρής.

Εντελώς ενδεικτικά διαβάζω ένα απόσπασμα του Παπαδιαμάντη, μέσα από το βιβλίο του κ. Βαρβούνη στο οποίο είναι ξεκάθαρη η βιωματική παράθεση εθιμικών πρακτικών μέσα στη λογοτεχνική δημιουργία:

Τό μεσονύκτιον τοῦ Σαββάτου, τό πλῆθος συγκεντρώνεται στό προαύλιο τῆς ἐκκλησίας κρατῶντας ἄσπρες λαμπάδες στά χέρια τους. Κατά τήν ἐκφώνησι τοῦ Χριστός Ἀνέστη «Καλοῦ λόγου» πυροβολισμοί ἀκούγονται, πυροτεχνήματα ρίχνονται, κρότοι, θόρυβοι, ἀσπασμοί, χειροφιλήματα. Μετά τήν ἀπόλυσι τῆς λειτουργίας, προσπαθοῦν νά φέρουν τό φῶς τῆς Ἀναστάσεως μέ τή λαμπάδα μέχρι τό σπίτι. Ἐκεῖ κρατοῦν γιά λίγο τήν ἀναμμένη λαμπάδα ἐπάνω στά ὀπωροφόρα δένδρα γιά νά μή πέφτουν
τά φροῦτα. Κατά τήν εἴσοδό τους στό σπίτι, κάνουν σταυρό στήν ἄνω παραστάδα τῆς εἰσόδου μέ τόν καπνό τῆς λαμπάδας. Ἔπειτα ἀνάβουν τήν κανδήλα μέ τό καινούργιο ἀναστάσιμο φῶς. Ἀκολουθεῖ τό πατροπαράδοτο τσούγκρισμα τῶν κόκκινων αὐγῶν καί ἡ ζεστή μαγειρίτσα. Τό κερί τῆς Ἀναστάσεως τό καίουν κατά τή Δευτερανάστασι καί ἐπί 40ήμερον μετά τό Πάσχα, κατά τάς λειτουργίας. Τό πρωί ψήνεται τό Πασχαλινό ἀρνί στή σούβλα καί ἀκολουθεῖ διασκέδασις μέ κέφι καί τραγούδι. Τά κορίτσια βγαίνουν ἔξω ἀπό τό χωριό καί κάνουν κούνιες.
Κουνιοῦνται ὅλοι ἀνεξαρτήτως φύλου καί ἡλικίας. Εἶναι καλό γιά τήν ὑγεία.

[Λαμπριάτικος ψάλτης, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη]

Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει πλήρης βιβλιογραφικός οδηγός των πασχαλινών εορταστικών ημερών και τελετουργιών, για παράδειγμα, αν κάποιος ερευνητής θέλει να αναζητήσει  στοιχεία για την Κυριακή των Βαΐων, παρατίθεται όλη η σχετική βιβλιογραφία, γεγονός που καθιστά εύκολη των έρευνα και απολύτως χρηστικό το βιβλίο.

Τό νόημα τῆς ἔκφρασης τῆς νίκης τῆς ζωῆς ἐπί τοῦ θανάτου, ἀλλά καί τῆς ἀποτροπῆς τῶν βλαπτικῶν καί ἐπίβουλων δαιμονικῶν πνευμάτων πού ἐλλοχεύουν στή διαβατήρια καί ὁριακή στιγμή τῆς Ἀναστάσεως, καί τά ὁποῖα ὡς δαιμονικά πνεύματα φοβοῦνται τούς ξαφνικούς καί δυνατούς θορύβους, ἔχουν οἱ πανελλήνιοι πυροβολισμοί καί κρότοι μετά τό «Χριστός Ἀνέστη». Τό ἴδιο δέ νικητήριο κατά τῆς φθορᾶς καί παρηγορητικά χαρμόσυνο νόημα ἔχει ἡ τελετουργία τοῦ θυμιάματος στούς τάφους τῶν προγόνων καί τῶν συγγενῶν, στούς ὁποίους πρίν ἔχουν τοποθετήσει ἕνα κόκκινο αβγό.

Διανύοντας δε τη Σαρακοστή, θεωρώ πως το βιβλίο αυτό είναι το ωραιότερο δώρο για να μας επανασυνδέσει με αυτή την ποιητικότητα της ζωής όπως λέει ο Μιχάλης Μερακλής, μέσω των εθίμων, μέσω της επίσκεψης στο γενέθλιο τόπο, μέσω της ανάγνωσης του βιβλίου και την ενεργοποίηση της ενσώματης μνήμης.

Η Δρ. Λαογραφίας Μυροφόρα Ευσταθιάδου είναι διαπιστευμένη εκπαιδεύτρια της ποντιακής διαλέκτου και διδάσκει στο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Ο συγγραφέας του βιβλίου Μανόλης Γερ. Βαρβούνης είναι Καθηγητής Λαογραφίας, διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και τώρα είναι Κοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δ.Π.Θ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News