«Είμαστε μπροστά σε έναν κόσμο διασπασμένο, με κοινωνικές διαιρέσεις που επιδεινώνονται και οδηγούν στην εξάπλωση της αβεβαιότητας και της απαισιοδοξίας. Πρέπει να ξανακτίσουμε την εμπιστοσύνη»

(Klaus Schwab ιδρυτής του Davos, καλωσορίζοντάς τους συνέδρους στο Φόρουμ 2024, Le Monde 16/1/2024)

Ο 20ος ήταν ο αιώνας των αυτοκρατοριών, των ολοκληρωτικών καθεστώτων, των παγκόσμιων πολέμων, των ενοποιήσεων, των Ενώσεων,  της παγκοσμιοποίησης, των κυρίαρχων τάσεων στην τέχνη και στη φιλοσοφία.

Σε αντίθεση, ο 21ος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο αιώνας της κατακερματισμένης πραγματικότητας. Κατακερματισμός δεν είναι αναγκαστικά μια αρνητική έννοια, ειδικά όταν το αντίθετό της είναι η ομοιομορφία. Μπορεί να είναι αρνητικός αλλά και θετικός. Εχουμε ήδη διανύσει σχεδόν το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα και όλες οι ενδείξεις είναι ότι η πραγματικότητα, τουλάχιστον αυτή που βλέπουμε σήμερα, σε όλες τις εκφάνσεις της, χαρακτηρίζεται από κάποια μορφή κατακερματισμού.

Στο παγκόσμιο επίπεδο η κυριαρχία του ενός (βλέπε ΗΠΑ) έχει αντικατασταθεί από έναν αριθμό αντιμαχόμενων δυνάμεων, τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον οικονομικό τομέα. Πυρηνικές δυνάμεις δεν είναι μόνο η ΗΠΑ και η Ρωσία, αλλά και η Κίνα, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Ινδία, το Πακιστάν, το Ισραήλ, η Βόρεια Κορέα και ίσως το Ιράν. Στον οικονομικό τομέα ήδη βλέπουμε τις αναδυόμενες οικονομίες, εκτός του Δυτικού Κόσμου. Δεν είναι μόνο η Κίνα, αλλά και η  Ινδία, η Βραζιλία και η Ινδονησία, μεταξύ άλλων.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση, η οποία έδινε κάποιες ελπίδες ενοποίησης μετά από τον φονικό Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κλυδωνίζεται σήμερα από εσωτερικές διαμάχες που προέρχονται κυρίως από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης. Ο καθένας για τον εαυτό του. Δεν ισχύει «ο ένας για όλους και όλοι για έναν», όπως θα έλεγε ο Ντ’ Αρτανιάν.

Στην πολιτική χάνεται σιγά σιγά η σταθερότητα του δικομματισμού του παρελθόντος, αλλά και, ως έναν βαθμό, η ιδεολογία Δεξιά – Αριστερά, σοσιαλιστές – συντηρητικοί, σχεδόν παντού στην Ευρώπη, εκτός ίσως από τη Μεγάλη Βρετάνια, όπου οι Συντηρητικοί και οι  Εργατικοί κρατάνε ακόμα την παράδοση του δίπολου. Ο πολυκομματισμός και οι συνεργατικές κυβερνήσεις είναι κυρίαρχες, αλλά και η άνοδος των ακροδεξιών τάσεων, που δεν ξέρουμε πού θα μας οδηγήσουν.

Η παγκόσμια φτώχεια και οι ανισότητες πλούτου έχουν αυξηθεί, θα φέρουν σίγουρα παγκόσμιες αναταράξεις, αλλά κάνεις δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται να τις αντιμετωπίσει και να τις μειώσει. Ενας στους εννιά ανθρώπους σε όλον τον κόσμο πέφτει για ύπνο κάθε βράδυ πεινασμένος. Κάποτε, οι διεθνείς οργανισμοί δήλωναν ότι η παγκόσμια φτώχεια έχει μειωθεί, αλλά πρόσφατα αυξήθηκε. Οι υπηρεσίες των Ηνωμένων Εθνών υπολόγισαν ότι περίπου το 1/10 του παγκόσμιου πληθυσμού, 811 εκατ. άτομα, υποσιτίζονταν το 2020, περίπου 8,4% περισσότεροι από το 2019, ένας ρυθμός που ξεπερνάει την πληθυσμιακή αύξηση, δηλαδή 161 εκατ. περισσότεροι πεινασμένοι το 2020.

Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια λύση. Οι ακραίες καταστάσεις του κλίματος είναι ένας κύριος παράγοντας της πείνας. Ξηρασίες, πλημμύρες, κυκλώνες καταστρέφουν τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, οδηγούν στον εκτοπισμό πληθυσμών και δυσκολεύουν την πρόσβασή τους σε τρόφιμα. Οι παγκόσμιες συγκρούσεις είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τον στόχο της «Μηδενικής Πείνας». Περίπου 60% των παγκόσμιων πεινασμένων ζουν σε περιοχές συγκρούσεων. Ισως γλιτώσουμε από έναν Γ’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και δεν είναι τίποτα σίγουρο με τον Πούτιν και τον Χαμενεΐ. Εχουν όμως αυξηθεί οι διάσπαρτοι διμερείς πόλεμοι και οι εμφύλιες συρράξεις. Σήμερα διεξάγονται πάνω από 100 μικροί ή μεγάλοι πόλεμοι στη Γη, με πάρα πολλούς νεκρούς και αβέβαιη ημερομηνία λήξης.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να αυξήσει ή να μειώσει τις ανισότητες. Ενδέχεται να φέρει τα πάνω κάτω σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν θα υπάρχει όμως ένας ή δύο κυρίαρχοι πάροχοι σε αυτόν τον τομέα. Σήμερα πολλά κράτη επιδιώκουν ήδη να αναπτύξουν τη δική τους ΤΝ, κάτι που η ίδια η ΤΝ διευκολύνει, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία, η Σιγκαπούρη, η Σουηδία, η Νότια Κορέα, η Κίνα, η Γαλλία, η Γερμανία, ο Καναδάς, η Ινδία. Η επιστημονική έρευνα δεν είναι πλέον μονοπώλιο των ΗΠΑ. Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Γαλλία, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Καναδάς, Αυστραλία ακολουθούν από κοντά. Πριν από όλα, όμως, η ΤΝ θα πρέπει να λύσει το τεράστιο πρόβλημα της πνευματικής ιδιοκτησίας των  χιλιάδων έργων που χρησιμοποιεί.

Η κοινωνία είναι κατακερματισμένη. Η επαφή μεταξύ των ατόμων και της κοινωνίας είναι ανύπαρκτη. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι επιδιώκουν μια δεύτερη ή και τρίτη δουλειά, παραμελώντας έτσι τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Η οικογένεια διαλύεται, ο καθένας παίρνει τον δρόμο του, λίγες οικογένειες τρώνε ακόμα όλοι μαζί στο βραδινό τραπέζι. Τα παιδιά –ουσιαστικά εγκαταλειμμένα στις τύχες τους, ακόμα και στις λεγόμενες καλές οικογένειες που πηγαίνουν στα ακριβά σχολεία– εμπλέκονται σε ενδοσχολική βία. Η σχολική τάξη είναι κατακερματισμένη, δεν υπάρχει κάποια ενότητα, αλλά και οι δάσκαλοι δεν μπορούν να την επιβάλουν. Σε μια κατακερματισμένη κοινωνία οι συντεχνίες ενδιαφέρονται μόνο για τα μικροσυμφέροντά τους, χωρίς καμία κατανόηση για τους άλλους, χωρίς κανένα αίσθημα αλληλεγγύης.

Ο τεράστιος αριθμός μέσων μαζικής ενημέρωσης και προγραμμάτων, η ανεξέλεγκτη πρόσβαση στο διαδίκτυο και στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν καθοριστικά στον κατακερματισμό της κοινωνίας. Διασπούν την προσοχή. Ενισχύουν τον ατομικισμό. Δεν μπορείς να ξεχωρίσεις την αλήθεια από το ψέμα.

Τα πανεπιστήμια αναπτύσσουν όλο και περισσότερο εξειδικευμένα προγράμματα σπουδών, κατακερματίζοντας τις παραδοσιακές επιστήμες. Ο αριθμός των εξειδικεύσεων και των αντίστοιχων επαγγελμάτων στη Φυσική ζαλίζουν. Εχουν μείνει πίσω ή εξαφανιστεί οι κλασικές σπουδές, όπως η Ιστορία και η Φιλοσοφία, που σε πολλές  χώρες αποτελούν τη βάση της μόρφωσης, ακόμα και στις θετικές επιστήμες.

Στην τέχνη, το πρώτο μισό του 20ού αιώνα κυριαρχούσαν ο κυβισμός και ο εξπρεσιονισμός, μετά τον Πόλεμο εμφανίστηκε και κυριάρχησε η αφηρημένη τέχνη, ξεκινώντας από τις ΗΠΑ, που ήταν και οι νικητές του Μεγάλου Πολέμου. Πήρε διάφορες μορφές, όπως αφηρημένος εξπρεσιονισμός, μινιμαλισμός, εννοιολογική τέχνη κ.λπ. Σήμερα, στον 21ο αιώνα, είναι όλα επιτρεπτά. Δεν υπάρχει κάποια κυριαρχούσα τάση. Η τέχνη είναι απελευθερωμένη, η θετική πλευρά του κατακερματισμού. Αν δούμε τους 10 ή και τους 20 πιο διάσημους/ακριβούς εν ζωή ζωγράφους, ο καθένας από αυτούς είναι κάτι διαφορετικό. Για παράδειγμα: Gerhard Richter (αφηρημένος, φωτορεαλισμός), David Hockney (παραστατικός), Takashi Murakami (pop art), Anselm Kiefer (εννοιολογικός εμπνευσμένος από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο) κ.λπ. Δεν θα βρεις δύο ή τρεις της ιδίας σχολής, όπως για παράδειγμα στο παρελθόν: οι κυβιστές Πικάσο και Μπρακ ή η ομάδα των γερμανών εξπρεσιονιστών στον Μεσοπόλεμο, στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης.

Στη φιλοσοφία της επιστήμης δεν υπάρχει πλέον κάποια κυρίαρχη τάση. Ισως ο κόσμος βρίσκεται σε μια φάση μετάβασης από το παλιό στο νέο. Οι περισσότεροι σύγχρονοι φιλόσοφοι συμφωνούν ότι δεν υπάρχει ένα μοναδικό κριτήριο που ορίζει τα όρια της επιστήμης, όπως ήταν για παράδειγμα στον 20ό αιώνα το κριτήριο της διαψευσιμότητας του Carl Popper ή η «θεωρία των επιστημονικών επαναστάσεων» του Thomas Kuhn. Ο εννοιολογικός πλουραλισμός είναι η κυρίαρχη τάση. Η σύγχρονη ορθοδοξία κινείται περισσότερο στις ιδέες του Paul Feyrabend ότι όλα είναι επιτρεπτά (anything goes), μια θεωρία διατυπωμένη ήδη τον 20ό αιώνα, αλλά τότε κανείς δεν την είχε πάρει πολύ στα σοβαρά. 

Εχουμε διανύσει μόνο το ¼ του 21ου αιώνα και οι εξελίξεις σε όλους τους τομείς είναι ραγδαίες και η κατάληξη απρόβλεπτη. Το 2099 τα σημερινά μωρά θα είναι γέροι, που πιθανώς θα έχουν προσδόκιμο ζωής ακόμα 30, 40 ή και 50 χρόνια. Η τεχνολογία θα έχει εξελιχθεί εκθετικά – δεν μπορούμε να ξέρουμε πού θα έχει φτάσει, γιατί αν το ξέραμε θα την είχαμε ήδη αναπτύξει. Μπορεί να έχουμε επιστρέψει σε ένα σύστημα παγκόσμιων ολοκληρωτικών καθεστώτων ή, μάλλον απίθανο, σε έναν δημοκρατικό κόσμο. Μπορεί να έχουμε βρει τρόπους να αναχαιτίσουμε την κλιματική αλλαγή ή κάποιοι να έχουν μετακομίσει σε άλλον πλανήτη.

Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος της ΜΟΔ α.ε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News