Η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων έως την επαύριον των Φώτων προσφέρει έναν πολιτισμικό και λαογραφικό πλούτο λόγω των εθίμων σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Στη βάση τους κρύβονται λαϊκές δοξασίες, θρησκευτικές τελετές και παγανιστικές πρακτικές, καθώς προέρχονται από τη μετάβαση της αγροτικής κοινωνίας σε αστική. Στο μεγάλο σώμα των εθίμων που επιβιώνουν έστω και με παραλλαγές ως τις μέρες μας ξεχωρίζουν ορισμένα που αποκαλύπτουν ακριβώς αυτό το πάντρεμα του θρησκευτικού υπόβαθρου με τις λαϊκές τελετουργίες.

Το «πάντρεμα» της φωτιάς

Σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου την παραμονή των Χριστουγέννων οι ένοικοι του σπιτιού προσπαθούσαν να κρατήσουν αναμμένη τη φωτιά στην εστία για τον φόβο των καλικάντζαρων. Επέλεγαν μάλιστα ξύλα δέντρων που αργούν να καούν, ακόμη και χλωρά, και τα «πάντρευαν». Στα Aγραφα έβαζαν ξύλο αγριοκερασιάς για το στοίχειωμα της νοικοκυράς και κέδρου για στοίχειωμα του νοικοκύρη. Και τα έβαζαν χλωρά στη φωτιά.  Στην Κέρκυρα έβαζαν και τρίτο ξύλο, που συμβόλιζε τον κουμπάρο, ενώ στη Λευκάδα ο νοικοκύρης, αφού τοποθετούσε στη γωνιά δυο ξύλα (ένα μεγάλο, ίσιο, και ένα με παραφυάδες, «θηλυκό») έριχνε επάνω σε αυτά λίγο λάδι και λίγο κρασί, ψάλλοντας το «Ευλογητός ει, Κύριε».

 Το «τάισμα της βρύσης»

Σε κάποια χωριά της Στερεάς Ελλάδας τα χαράματα των Χριστουγέννων γίνεται το «τάισμα της βρύσης». Οι κοπέλες φέρνουν στη βρύση βούτυρο, μέλι, τυρί, ψημένο σιτάρι, κλαδιά ελιάς και όσπρια για να έχουν καλή σοδειά τα χωράφια. Οποια κοπέλα φτάσει πρώτη στη βρύση, θα είναι η τυχερή της χρονιάς. Στη συνέχεια αλείφουν τη βρύση με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό έτσι να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τους. Και όπως γλυκό είναι το μέλι έτσι γλυκιά να είναι η ζωή τους. Από τη βρύση παίρνουν νερό και το πηγαίνουν στο σπίτι τους χωρίς να μιλάνε. Με αυτό ραντίζουν το σπίτι για καλή τύχη. Αυτό είναι το λεγόμενο «αμίλητο νερό».

Η ζύμη που γίνεται προζύμι

Τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων έβαζαν λίγη κοινή ζύμη σε ένα πιάτο και κάποια στιγμή, ενώ βεγγερίζανε (δηλαδή ξενυχτούσαν συζητώντας), η ζύμη ανέβαινε και γινόταν προζύμι. Τότε, κατά την πίστη των ανθρώπων, ήταν η ώρα που γεννάται ο Χριστός.

Συνδεδεμένο με το έθιμο αυτό είναι και εκείνο με τα κλαδιά και βλαστούς που οι νοικοκυρές έκοβαν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων και τα πήγαιναν στο σπίτι. Τα έβαζαν σε ποτήρι με νερό και περίμεναν να ανθίσουν την ώρα της Θείας Γέννησης.

Αίμα για τον πονοκέφαλο

Στα λεγόμενα «χοιροσφάγια» σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, χρησιμοποιούσαν ειδικό μαυρομάνικο μαχαίρι και με το αίμα του ζώου σχημάτιζαν σταυρό στο μέτωπο των μικρών παιδιών για τον πονοκέφαλο. Από την άλλη, κάρφωναν το ρύγχος του χοίρου στον τοίχο ή πάνω από την πόρτα για να διώχνει τους καλικάντζαρους, όπως πίστευαν.

Τα κάλαντα των γερόντων

Στην Βόρεια Κέρκυρα ανήμερα της Πρωτοχρονιάς οι γεροντότεροι του χωριού ξυπνάνε από τα χαράματα. Το έθιμο επιτάσσει εδώ και εκατοντάδες χρόνια να είναι οι πρώτοι που θα καλωσορίσουν το νέο έτος. Βγαίνουν στα παράθυρα, ή στις αυλές τους και αγναντεύοντας τα βουνά και κυρίως τον Παντοκράτορα, το πιο ψηλό βουνό του νησιού, φωνάζουν: «Καλημέρα σας βουνά και καλή πρωτοχρονιά, σαν τα βουνά να είμαι γερός, σαν την θάλασσα ξυπνός και σαν τα θαλασσοκύματα να κάνω τα θελήματα…»

Ρόπαλα στον αέρα

Στον Αγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής πρωταγωνιστές των Θεοφανίων είναι οι «φούταροι». Την παραμονή των Φώτων νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα μαζεύοντας κρέας, λουκάνικα και χρήματα και την ημέρα «του Αϊ-Γιαννιού» χορεύουν στην πλατεία του χωριού (φωτογραφία κάτω). Οταν κάνουν διάλειμμα, τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στον χορό πετούν τα ρόπαλα ψηλά σφυρίζοντας με όλη τους τη δύναμη, για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.

Αλλού, συνηθίζουν την ώρα της ρίψης του σταυρού να ρίχνουν πυροβολισμούς και να αφήνουν περιστέρια, ενώ συχνές είναι – κυρίως στις αγροτοκτηνοτροφικές περιοχές της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης – οι περιφορές των εικόνων και του σταυρού στο χωριό και γύρω από αυτό, αλλά και η παράθεση τροφών και καρπών, όπως πορτοκάλια, λεμόνια, αποξηραμένα φρούτα και μήλα, για να αγιαστούν στον ναό και κατόπιν να διανεμηθούν ως ευλογία στους πιστούς.

Οι «φωταράδες» και ο βασιλιάς τους

Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής μαρτυρείται το έθιμο των «φωταράδων», που θα μπορούσε να ενταχθεί στις τελετουργικές μεταμφιέσεις των ημερών: Ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι (πανωφόρι) και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει τον χορό, ενώ ακολουθούν οι «φωταράδες» κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να «ξυλοφορτώσουν» εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.

Η ημέρα της γυναικοκρατίας

Οι μεταμφιέσεις των Θεοφανίων συνδέονται με λατρευτικά δρώμενα που έχουν καταγωγή από την αρχαιότητα. Η συνέχισή τους και στο Βυζάντιο φαίνεται ότι είχε προκαλέσει την αντίδραση Πατέρων της Εκκλησίας. Ο Βαλσαμών πάντως αναφέρει ότι μέχρι και τον 12ο αιώνα γίνονταν μεταμφιέσεις ακόμη και από μοναχούς και κληρικούς εντός των ναών. Του αγίου Ιωάννου (7 Ιανουαρίου) και της αγίας Δομνίκης (8 Ιανουαρίου), γιόρταζαν οι κάτοικοι της Ανατολικής Θράκης (στον ελληνικό χώρο οι πρόσφυγες από εκεί: Μονοκκλησιά Σερρών, Κίτρος Πιερίας, Ξυλαγανή Ροδόπης κ.α.) ως ημέρα της μαμμής, της μπάμπως. Οι γυναίκες που «τεκνώνουν», που μπορούν δηλαδή να αποκτήσουν παιδιά, προσφέρουν δώρα και τιμές στην πρακτική μαμμή. Είναι γνωστή ως ημέρα της γυναικοκρατίας, γυναικεία αγροτική γιορτή για τη γονιμότητα και την υγεία.

Φοίνικες στις βάρκες

Στην περιοχή της Ερμιόνης υπήρχε η συνήθεια την παραμονή των Φώτων οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα καταταγούν στο στρατό, να στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από φοίνικες. Τη νύχτα, φορώντας παραδοσιακές ενδυμασίες τραγουδούσαν και περνούσαν σπίτι σπίτι δεχόμενοι κεράσματα, φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι, όπου ανέβαιναν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούσαν με δύναμη συνεχίζοντας το τραγούδι «γιάλα-γιάλα», μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στη θάλασσα.

---

Για το σημείωμα αντλήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο «Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας» του Γεώργιου μέγα (εκδ. Εστία), «Εμείς οι Έλληνες» του Κώστα Ρωμαίου (1984), καθώς και από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News