Η ιδεολογική διαμάχη μεταξύ φίλων του Σαίξπηρ και επικριτών του κρατάει εδώ και δεκαετίες. Τελευταία, όμως, η πολεμική διάθεση των επικριτών του οξύνθηκε με τη συντονισμένη επίθεση εναντίον του ποιητή στην ίδια την γενέτειρά του, το Στράτφορντ-απόν-Εϊβον. Εδώ το  πολιτιστικό ίδρυμα  Shakespeare Birthplace Trust (SBT) αποφάσισε να «αποαποικιοποιήσει» τη μεγάλη σαιξπηρική συλλογή του, στην οποία περιλαμβάνονται και τα σαιξπηρικά έργα.

Αυτό σημαίνει ότι αμφισβητείται, εντονότερα από ό,τι συνηθίζεται τα τελευταία χρόνια, η «οικουμενική» ποιότητα των σαιξπηρικών δημιουργιών, καθώς και η ποιητική ιδιοφυία του δημιουργού τους. Η δημοσιοποίηση της στροφής του SBT προς την  ιδεολογία της αποαποικιοποίησης αναζωπύρωσε τη διαμάχη μεταξύ φίλων του Σαίξπηρ και επικριτών ή ακόμα και αρνητών του. Οι αποαποικιοποιητές φαίνεται να κερδίζουν έδαφος, με πιθανότητες να τολμήσουν ακόμα και… σαιξπηροκτονία.

Ενοχος ο Σαίξπηρ κατά την ιδεολογία της «αποαποικιοποίησης»

Στη μικρή πόλη του Στράτφορντ, ένα κέντρο διεθνούς τουρισμού, οι ατμοσφαιρικοί χώροι συναθροίσεων της Ελισαβετιανής εποχής – παμπ και αίθουσες τσαγιού – προσφέρουν στους επισκέπτες που αγαπούν (ακόμα) τον Σαίξπηρ κάποιον απόηχο από την ζωή του ποιητή σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον. Οι χώροι, οι τόποι και τα τοπία όπου έζησε ο ποιητής, η μητέρα του, η σύζυγός του και η κόρη του -μεταξύ των οποίων και το μουσειακό σπίτι του – προσελκύουν όσους αναζητούν κάποια ίχνη, που αναδίδουν έστω ανεπαίσθητα την παρουσία του. Τα ανακαινισμένα σπίτια εκείνης της εποχής αποτελούν ένα σκηνικό άχρονης ειρήνης. Μιας ειρήνης που πλέον διαταράσσεται ακόμα και από το ίδιο το SBT.

Το ίδρυμα SBT ιδρύθηκε το 1847 με σκοπό να διαχειρίζεται το Στράτφορντ και να το διατηρεί ως τόπο μνήμης του Σαίξπηρ. Το SBT δημιούργησε ένα μεγάλο  αρχείο, το οποίο περιέχει και τα έργα του. Επιπλέον,  διαμόρφωσε σε μουσείο το σπίτι που αγόρασε ο ποιητής το 1597. Η ιδεολογία της αποαποικιοποίησης, όμως, παρέσυρε το σαιξπηρικό ίδρυμα σε τρικυμισμένα νερά.

Το 2022 η  Δρ. Έλεν Χόπκινς, η οποία εκπονούσε τη διατριβή της στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ,  βασίστηκε στην σαιξπηρική συλλογή του Shakespeare Birthplace Trust  και συνεργάστηκαν μαζί. Η ερευνήτρια κατέληξε στο συμπέρασμα πως η προβολή του Σαίξπηρ ως αντικειμενικά «παγκόσμιου μεγάλου» ποιητή ενισχύει τις ιδέες για τη «λευκή ευρωπαϊκή υπεροχή».  Η ίδια τονίζει ότι ο  Σαίξπηρ υποστήριξε με τα έργα του «τη διατήρηση της ιμπεριαλιστικής αφήγησης για την  πολιτιστική ανωτερότητα» των λευκών Ευρωπαίων ανδρών. Η Χόπκινς φαίνεται πως έπεισε το SBT πως μόνο ένα αντίδοτο  υπάρχει για την τοξικότητα  τέτοιων σαιξπηρικών προκαταλήψεων.  Η έκθεση του ιδρύματος πρέπει να «καθαριστεί από τον αγγλοκεντρισμό και την αποικιοκρατική σκέψη». Σκοπός είναι να καταπολεμηθεί η «κοινωνική ανισότητα που είναι εγγενής στον ιμπεριαλισμό και συνδέεται με την παγκόσμια θέση του Σαίξπηρ».

Κατά την Χόπκινς οι φίλοι και θαυμαστές του Σαίξπηρ αποδέχονται τις «λευκές, αγγλοκεντρικές, ευρωκεντρικές και γενικά δυτικές απόψεις, οι οποίες  συνεχίζουν να διαδίδουν τη δυστυχία στον κόσμο σήμερα». Δεν ενοχοποίησε, λοιπόν, μόνο τον λευκό, βρετανό ποιητή, αλλά και όλους μαζί του,  φίλους και θαυμαστές του, ανεξαρτήτως εθνικότητας, χρώματος και φύλου. Για όλους αυτούς η Χόπκινς άνοιξε διάπλατά την πύλη που οδηγεί στην κόλαση όπου ψήνονται οι σατανικοί λευκοί αποικιοκράτες.

Ο Σαίξπηρ στις φλόγες της αποαποικιοποίησης

Η επίθεση της Χόπκινς κατά του Σαίξπηρ χάρισε στην ακαδημαϊκό ανέλπιστη δημοσιότητα, αλλά και επανασυσπείρωσε τους  Σαιξπηροδιώκτες, ώστε να τον καταδικάσουν ως ρατσιστή, υπέρμαχο της αποικιοκρατίας, σεξιστή και εθνικιστή.

Πλέον, οι παθιασμένοι αρνητές του Σαίξπηρ – και με συμμετοχή της Χόπκινς στο εξαγνιστικό εγχείρημα – αποαποικιοποιούν οτιδήποτε δικό του. Κάνουν «πιο υποφερτά»  τα θεατρικά έργα του σχεδιάζοντας  παραστάσεις τους κατάλληλα τροποποιημένες, με αφηγήσεις «εμπλουτισμένες με μη -δυτικές και περιθωριακές οπτικές» ώστε να γίνουν «συμπεριληπτικά». Προειδοποιητικές ετικέτες αναδεικνύουν κάθε «ρατσιστικό, σεξιστικό και ομοφοβικό περιεχόμενο», το οποίο εντοπίζεται  στη συλλογή με προσωπικά ντοκουμέντα του ποιητή  (μην τυχόν και κανείς τουρίστας πάθει εγκεφαλικό, αν το δει  απροειδοποίητα).  Φυσικά,  αλλάζουν και τις περιγραφές  σχετικά με τον Σαίξπηρ, ώστε από «υπέρτατο» παγκόσμιο ποιητή να τον προσγειώσουν ως «ένα από τα πολλά ισχυρά μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας δημιουργών». Με εξισορροπητικές πολιτιστικές δράσεις μετατοπίζουν την προσοχή εκτός δύσης, όπως με εκδηλώσεις που εξυμνούν τον Ινδό Νομπελίστα συγγραφέα Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, ή ένα εργαστήριο για το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», σε εκδοχή χορού Μπόλιγουντ. Με τις εκθέσεις  και εργαστήρια με τίτλο  « Οι γυναίκες που δημιούργησαν τον Σαίξπηρ» αμφισβητούνται οι παραδοσιακές αφηγήσεις σχετικά με την ανδρική κυριαρχία τον 16ο και 17^ο αιώνα, ενώ δείχνεται πόσο καθοριστικά επηρεάστηκε ο Σαίξπηρ από τις γυναίκες της οικογένειάς του.

Και ο Σαίξπηρ;

Ο ένοχος ποιητής απογυμνώνεται από τα τελευταία ίχνη του μεγαλείου του στο καθαρτήριο της αποαποικιοποίησής του, καθώς δέχεται σπρωξιές που τον παρασέρνουν προς την Κόλαση της λησμονιάς. Τελικά, μοιάζει με  το φάντασμα του δανού βασιλιά στο «Άμλετ». Ο στοιχειωμένος βασιλιάς, ο οποίος δολοφονήθηκε ύπουλα  στον ύπνο του, εμφανίζεται στον Άμλετ, τον γιο του, εξιστορώντας του την κατάρρευσή του στην ανυπαρξία: «Καταδικάστηκα…να νηστεύω αιχμάλωτος μέσα στις φλόγες , ωσότου τ’ ανομήματα της πρόσκαιρης ζωής μου, καούνε στη φωτιά κι εξιλαστούν… θερίστηκα μ’ όλες τις αμαρτίες φορτωμένος…ανέτοιμος και μ’ όλο το βάρος των κριμάτων μου στάθηκα μπρος στον Κριτή μου».

Παρόμοια και ο καταδικασμένος Σαίξπηρ θα είχε κάθε λόγο να κατηγορήσει τους αποαποικιοποιητές του πως τον δίκασαν νεκρό και σε εποχή πολύ μεταγενέστερη από την δική του, κρίνοντάς τον άδικα με σύγχρονες, ασύμμετρες αξίες, για να τον ξαποστείλουν ολοταχώς στο πουθενά. Κι επειδή ο Σαίξπηρ, παρά την αθάνατη φήμη του, παραμένει νεκρός ( ακόμα κι αν του δώσει πειστική φωνή το  Chat-GPT ) δεν μπορεί καν να απολογηθεί ή και να μεταμεληθεί για τα λεκτικά και θεατρικά εγκλήματα που του επιρρίπτουν. Έτσι αφήνεται να τον κατεβάσουν  με απαξιωτικό θόρυβο από το βάθρο όπου τον υπερύψωσαν εδώ και αιώνες οι φίλοι και θαυμαστές του.

Γιατί αποαποικιοποίηση;

Η αποαποικιοποίηση, ήταν αρχικά δικαιολογημένη αντίδραση απέναντι στην εργαλειοποίηση του Σαίξπηρ από τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Με προκλητική αλαζονεία τα έργα του επιβλήθηκαν ως  άφταστα δημιουργήματα ενός ιδιοφυή βρετανού καλλιτέχνη στους κατακτημένους και «απολίτιστους» υπηκόους , όπως στην Ινδία, την Καραϊβική και τη Νιγηρία. Η δραματική τέχνη του λειτούργησε ως όργανο για τον «εκπολιτισμό» των αποικιοποιημένων. Ο Σαίξπηρ μπήκε αναγκαστικά στην εκπαίδευση των κατακτημένων ως αντίδοτο για την «πολιτιστική τους φτώχεια». Ο βάρδος  κυριάρχησε στο λογοτεχνικό πεδίο τους ως αντικειμενικά «ανώτερος» και οικουμενικός καλλιτέχνης. Αυτή η ασύμμετρη σύγκριση των σαιξπηρικών έργων  με τα μη δυτικά λογοτεχνικά έργα των αποικιοποιημένων είχε ως συνέπεια να απαξιωθούν τα δεύτερα ως ανεπαρκή και απλοϊκά.

Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και την κατάρρευση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, η αποικιοκρατική ιδεολογία, ο ιμπεριαλισμός, ο μιλιταρισμός και οι «δίκαιοι» πόλεμοι προκαλούσαν καχυποψία, αποστροφή κι αγανάκτηση ακόμα και  στην Ευρώπη. Τα νέα έθνη που αναδύθηκαν από τις διαλυμένες αποικίες απέρριψαν, αποστράφηκαν, ακόμα και μίσησαν τον Σαίξπηρ. Καθώς οι δυτικές αξίες αντιστράφηκαν, ο Σαίξπηρ από θεός και μάγος της παγκόσμιας ποίησης μεταμορφώθηκε σε τερατώδη υπηρέτη της βρετανικής μοναρχίας και φερέφωνο της ιμπεριαλιστικής προπαγάνδας.

Μέχρι τότε τα έργα του Σαίξπηρ προβάλλονταν ως αριστουργήματα με πανανθρώπινη εμβέλεια,  τα οποία πήγαζαν από την αδέσμευτη φαντασία του ποιητή και την  μοναδική  δημιουργικότητά του. Έτσι τον αξιολογούσε  η «παραδοσιακή» λογοτεχνική κριτική, καθώς βασιζόταν στην έννοια του χαρισματικού καλλιτέχνη, ο οποίος δημιουργεί ελεύθερα και ανιδιοτελώς έργα με οικουμενική απήχηση χάρη στη διαχρονική διάστασή τους.

Στη συνέχεια, όμως, οι «νέοι ιστορικιστές», με τον  Stephen Greenblatt να ξεχωρίζει ανάμεσά τους, αν και αναγνώριζαν τη διαχρονική γοητεία  των σαιξπηρικών έργων, αξιολογούν  πια τον ποιητή με κριτήρια από τη μοντέρνα τέχνη της εποχής τους. Στο πλαίσιο αυτό η έμφαση δίνεται πια στη δημιουργική διαδικασία με τον «αποκεντρωμένο» καλλιτέχνη, να αφήνεται στην τυχαιότητα, τον υλισμό και στο περιβάλλον του.  Οι  «νέοι ιστορικιστές», λοιπόν,  αμφισβητούν πως τα σαιξπηρικά έργα εκφράζουν άχρονες αξίες και καταστάσεις ή ότι είναι φανταστικά κι αδέσμευτα.

Στον (μακάβριο) χορό

Mε αυτό, σκέφτηκα ότι μια λεγεώνα από βρωμερούς δαίμονες

Με περικύκλωσε και ούρλιαξε στα αυτιά μου

Τόσο φρικτές κραυγές που από τον πολύ θόρυβο

Ξύπνησα τρέμοντας, και για αρκετή ώρα μετά

δεν μπορούσα να πιστέψω πως δεν ήμουν στην κόλαση,

τόση τρομερή εντύπωση μου έκανε το όνειρο.

Με τους στίχους αυτούς  από το Σαιξπηρικό έργο «Ριχάρδος ΙΙΙ» ο  Τζωρτζ, δούκας του Κλάρενς, περιγράφει το δυσοίωνο όνειρό του, λίγο πριν δολοφονηθεί από  εκτελεστές – όργανα του αδίστακτου αδελφού του, Ριχάρδου, ο οποίος και οικειοποιείται την εξουσία. Σήμερα ένας ξαναζωντανεμένος Σαίξπηρ θα χρησιμοποιούσε ευχαρίστως  τους στίχους του Τζορτζ, για να περιγράψει την εξελισσόμενη «αποαποικιοποίησή του» που τον εξωθεί σιγά – σιγά από το καθαρτήριο των ιδεών στην κόλαση της δαιμονοποίησης.

Πράγματι, από το 2022 με την μελέτη της Χόπκινς η κατάσταση σοβάρεψε για τα έργα του Σαίξπηρ. Την χρονιά αυτή  κάποια από τα βρετανικά σχολεία απαίτησαν να αφαιρέσουν τον Σαίξπηρ  από την ύλη τους, επειδή προωθεί τον ρατσισμό. Σε άρθρο της η  Ναντίν Ασμπαλί, καθηγήτρια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Λονδίνο επισημαίνει «Η συγχώνευση της μαύρης καταγωγής με τη βία στον Οθέλλο διαμορφώνει μια πλατφόρμα για τον έλεγχο του συστημικού ρατσισμού στη Βρετανία σήμερα – πώς εκδηλώνεται η λευκή υπεροχή και πώς αυτή διαμορφώνει τη ζωή των μαθητών». Η ίδια δηλώνει ότι αποαποικιοποιώντας τον Σαίξπηρ πρέπει  «να διδάξουμε τους σπουδαστές , μέσω της λογοτεχνίας, να αμφισβητούν το κατεστημένο» .

Το 2023 πριν παρουσιαστεί το έργο του Σαίξπηρ «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας» στο ιστορικό θέατρο Γκλόουμπ το κοινό προειδοποιήθηκε πως το έργο χαρακτηρίζεται από «μισογυνία και ρατσισμό». Το ίδιο το Γκλόουμπ κάνει σεμινάρια με τον τίτλο «Αντι-ρατσιστής Σαιξπηρ», με τα οποία αναδεικνύεται ο ρόλος της ράτσας στα έργα του. Επιπλέον κυκλοφορούν ισχυρισμοί πως το «βασιλιάς Ληρ» αφορά τη «λευκότητα» και πως ο πρίγκιπας Άμλετ αντιμετωπίζει ρατσιστικά τους μαύρους. Επίσης από το 2020 κλείνουν πολλοί ιστότοποι  με συνδέσμους σχετικούς με τον Σαίξπηρ κάτω από την επιρροή  του κινήματος «Black Lives matter”.

Με όλα αυτά είναι σαν να ενορχηστρώνεται μια παγκόσμια κατακραυγή με το σύνθημα « Καθαρίστε τον Σαίξπηρ ή τελειώστε τον!»

Οι φωνές των φίλων

Οι φίλοι και θαυμαστές του Σαίξπηρ αντιστέκονται σθεναρά, τόσο με επιχειρήματα  όσο και με πάθος απέναντι στην αποαποικιοποίησή του. Αυτοί καταλογίζουν τους επικριτές του ότι χρησιμοποιούν εναντίον του αυτό ακριβώς για το οποίο τον κατηγορούν: προκαταλήψεις, βία και απολυτότητα, ακόμα και τάσεις για αποκλεισμό των φίλων του στο όνομα του αντι-ρατσισμού, της πολιτικής και της συμπερίληψης. Επιπλέον, τα έργα του περιστρέφονται πάντα γύρω από θέματα διαχρονικά, όπως η αγάπη, ο έρωτας, ο φθόνος, η προδοσία, η απληστία για εξουσία, η κακία, οι εμπειρίες στο κατώφλι του θανάτου, οι μεταμορφώσεις κλπ.

Εξάλλου, τα θύματα της εξουσίας και οι υποταγμένοι σε αυτήν δεν παρουσιάζονται μονοδιάστατα, αλλά ως πολύπλοκοι και αμφιλεγόμενοι χαρακτήρες. Ο Οθέλλος  δεν ενστερνίζεται την ρατσιστική ιδεολογία. Ο Κάλιμπαν στην «Τρικυμία», παρότι  γίνεται δούλος του κατακτητή Πρόσπερο, εμφανίζεται εξαιρετικά  απειλητικός. Κάποιες γυναίκες αποκαλύπτουν πρώιμα χειραφετημένες και ισχυρές προσωπικότητες, ιδίως όταν μεταμφιέζονται σε άνδρες, όπως η Ιμογένη στο «Κυμβελίνος», η Ροζαλίντε στο «Όπως σας αρέσει», η Βιόλα στην «Δωδεκάτη Νύχτα», αλλά και η Αιγύπτια βασίλισσα Κλεοπάτρα, η βασίλισσα Μαργαρίτα στο «Ερρίκος Στ΄» κλπ.

Από την άλλη πλευρά, στον χώρο της εκπαίδευσης υπάρχει ισχυρός αντίλογος στην κατάργηση των σαιξπηρικών έργω από το διδακτικό πρόγραμμα. Η Κάθριν Μπίρμπαλσινγκ, μια επιδραστική Βρετανίδα δασκάλα  και διευθύντρια ενός φημισμένου  εθνοτικού σχολείου στο Λονδίνο  δήλωσε σε μια συνέντευξη με την εφημερίδα «Spectator» πως η  αποαποικιοποίηση του Σαίξπηρ είναι «γελοία». «Όποιος ισχυρίζεται ότι οι εθνοτικές μειονότητες δεν μπορούν να καταλάβουν τον Σαίξπηρ διαδίδει ρατσισμό» τονίζει.  Η ίδια δεν έχει αμφιβολίες πως τα παιδιά, ανεξάρτητα από το χρώμα τους, καταλαβαίνουν πολύ καλά τον Σαίξπηρ. Επίσης, προσθέτουμε, γιατί να μην θεωρηθεί πως τα έργα του ήταν τελικά συμπεριληπτικά, αφού άρεσαν και γινόταν κατανοητά σε ανθρώπους από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και με διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο.

Και αν νικήσει η αποαποικιοποίηση;

Με την «αποαποικιοποίοηση» το έργο του Σαίξπηρ θα απογυμνωθεί από τη μαγεία του. Είναι όπως στην «Τρικυμία»: Εκεί το νησί- καταφύγιο  απομαγεύεται, όταν ο μάγος Πρόσπερο με μια κίνηση του ραβδιού και με τα κατάλληλα λόγια διώχνει τα πνεύματα και μαζί τους διαλύει το αφήγημα που η φαντασία του είχε πραγματοποιήσει. Έτσι, τα παιχνίδια της φαντασίας του κόβονται, μαζί με όλες τις δυνάμεις και στοιχεία τα οποία μεταμόρφωναν τον ανοίκειο τόπο σε αλλόκοτο παράδεισο για το ίδιο τον μάγο, αλλά και σε αδιέξοδη κόλαση για τους εχθρούς του. Το νησί τελικά επανέρχεται   στην αρχική, πρωτόγονη μορφή του, ενώ οι επισκέπτες το εγκαταλείπουν. Άραγε κινδυνεύει να εγκαταλειφθεί με ανάλογο τρόπο  το έργο του Σαίξπηρ, αφού η μαγική ¨Τρικυμία» που θα φέρνει αναγνώστες και θεατές στο έργο του Σαίξπηρ, δηλαδή η δύναμη των Σαιξπηρικών αφηγήσεων, θα έχει διαλυθεί μέσα από την αποαποικιοποίησή του δημιουργού της;

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News