Γιατί έχουμε τις πολιτικές απόψεις που έχουμε; Γιατί υιοθετούμε μια άποψη για τον κόσμο και όχι μια άλλη; Πώς και γιατί αλλάζουν οι θέσεις μας; Οι απαντήσεις σε ερωτήσεις όπως αυτές είναι βέβαια πολύπλοκες. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν διαβάζουν πολιτικά σημειώματα που ενημερώνουν για κάθε απόφαση. Οι διαφορές απόψεων διαμορφώνονται από αντίθετες εμπειρίες ζωής: από το μέρος που ζει κανείς, πώς μεγάλωσε, αν είναι πλούσιος ή φτωχός, νέος ή ηλικιωμένος. Στην εικόνα μπαίνει, όμως, και το συναίσθημα.

Ολα αυτά και ακόμη περισσότερα συνδυάζονται και φτιάχνουν μια «σούπα» χωρίς καθορισμένη συνταγή, έστω και αν πολλά από τα συστατικά της είναι γνωστά. Παρ’ όλα αυτά μερικές φορές μαθαίνουμε κάτι καινούργιο. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της πειραματικής ψυχολογίας, για παράδειγμα, οι πολιτικές πεποιθήσεις μας μπορεί να οφείλονται στην… αηδία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, ένας πολιτικός επιστήμονας έκανε μια ριζοσπαστική πρόταση στον νευροεπιστήμονα Ριντ Μόνταγκιου, επικεφαλής του «Human Neuroimaging Laboratory» στην Πολυτεχνική Σχολή Virginia Tech στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Είχε αποδείξεις, του είπε, ότι ο πολιτικός προσανατολισμός θα μπορούσε εν μέρει να κληρονομείται και να αποκαλύπτεται από τη φυσιολογική μας αντίδραση σε απειλές. Για να δοκιμάσει τη θεωρία του, πρότεινε στον Μόνταγκιου να σκανάρει τους εγκεφάλους ανθρώπων ενώ θα έβλεπαν μια ποικιλία από εικόνες, μεταξύ άλλων ακρωτηριασμένα ζώα, βρώμικες τουαλέτες, και πρόσωπα με πληγές, για να διαπιστώσουν αν η νευρική τους ανταπόκριση έδειχνε οποιαδήποτε συσχέτιση με την πολιτική ιδεολογία τους.

Ο Μόνταγκιου δέχτηκε. Στην έρευνά του συμμετείχαν συνολικά 83 άτομα. Την πρώτη φορά τους παρουσίασε ένα τυχαίο σύνολο από ουδέτερες και συναισθηματικά επιβλητικές φωτογραφίες -η δεύτερη κατηγορία περιλάμβανε τόσο θετικές όσο και αρνητικές εικόνες- ενώ ταυτόχρονα τους έκανε εγκεφαλογράφημα. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο σχετικό με τις απόψεις τους για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, βάσει του οποίου ταξινομήθηκαν σε ένα φάσμα από εξαιρετικά φιλελεύθερους έως εξαιρετικά συντηρητικούς. «Μου έπεσε το σαγόνι» είπε ο Μόνταγκιου στο περιοδικό The Atlantic ενθυμούμενος τις στιγμές που χαρτογραφούσε τα δεδομένα της νευροαπεικόνισης και της ιδεολογίας. Γιατί;

Οι συντηρητικοί είναι πιο ευαίσθητοι στην αηδία

Ο αμερικανός νευροεπιστήμονας παρατήρησε ότι αντέδρασαν μεν όλοι στα ερεθίσματα από τις απωθητικές εικόνες αλλά με εντελώς διαφορετικούς τρόπους οι φιλελεύθεροι από τους συντηρητικούς παρουσιάζοντας διέγερση σε διαφορετικά νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου τους. Το εντυπωσιακό είναι ότι κοιτάζοντας τα εγκεφαλογραφήματά τους, ο Μόνταγκιου μπορούσε να προβλέψει με ακρίβεια πάνω από 95% εάν ήταν φιλελεύθεροι ή συντηρητικοί: «Εμεινα έκπληκτος από την προβλεψιμότητα των αποτελεσμάτων» λέει.

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα είδαν επίσης βίαιες εικόνες (άντρες που σκοπεύουν με περίστροφα κατευθείαν στην κάμερα, σκηνές μάχης, σαραβαλιασμένα αυτοκίνητα) αλλά και ευχάριστες φωτογραφίες (χαμογελαστά μωρά, όμορφα ηλιοβασιλέματα, χαριτωμένα κουνέλια). Αλλά μόνο η αντίδρασή τους σε απωθητικά πράγματα συσχετίστηκε με την ιδεολογία.

Οι συνεργάτες του Μόνταγκιου, Τζον Χίμπινγκ και Κέβιν Σμιθ από το Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα στο Λίνκολν και ο Τζον Αλφορντ από το Πανεπιστήμιο Ράις του Χιούστον, εξεπλάγησαν εξίσου, αν και όχι τόσο από το συμπέρασμα όσο από την εξειδίκευση των ευρημάτων και τον εκπληκτικό βαθμό προβλεψιμότητας.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της δικής τους προηγούμενης έρευνας, είχαν κάνει την υπόθεση ότι σε σχέση με τους φιλελεύθερους οι συντηρητικοί τείνουν να έχουν πιο έντονες σωματικές αντιδράσεις όταν βλέπουν εικόνες που παραπέμπουν σε ναυτία και στομαχική διαταραχή. Ωστόσο, περίμεναν ότι οι αντιδράσεις του εγκεφάλου σε βίαιες εικόνες θα έδιναν επίσης μια πρόγνωση για την ιδεολογία.

Οι ερευνητές είχαν βρει ότι, σε σύγκριση με τους φιλελεύθερους, οι συντηρητικοί γενικά δίνουν μεγαλύτερη προσοχή και αντιδρούν πιο έντονα σε μια μεγάλη σειρά από απειλές. Για παράδειγμα, τρομάζουν πιο πολύ με δυνατούς θορύβους και κοιτάζουν περισσότερη ώρα φωτογραφίες ανθρώπων με θυμωμένες εκφράσεις. Και όμως ακόμη και σε εκείνη την έρευνα, ο Χίμπινγκ λέει ότι, «σχεδόν πάντα έχουμε πιο ξεκάθαρα αποτελέσματα με ερεθίσματα που είναι αηδιαστικά, σε σχέση με εκείνα που υποδηλώνουν απειλή από ανθρώπους, ζώα ή βίαια γεγονότα. Η συζήτηση συνεχίζεται στο εργαστήριό μας για το αν αυτό συμβαίνει επειδή η απέχθεια είναι απλά ένα συναίσθημα πιο ισχυρό και πιο συναφές με την πολιτική ή επειδή είναι ένα συναίσθημα που είναι πιο εύκολο να προκληθεί με ακίνητες εικόνες σε εργαστηριακό περιβάλλον».

Τόσο σημαντικά ευρήματα, όμως, ειδικά στις κοινωνικές επιστήμες, πρέπει να εξετάζονται με μεγάλη προσοχή μέχρι να επαναληφθούν. Το αξίωμα ότι οι σημαντικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξαιρετικές αποδείξεις ισχύει σαφώς εδώ. Και, ο Χίμπινγκ, ο Μόνταγκιου και οι συνάδελφοί τους είναι οι μόνοι που συνδέουν την απέχθεια με την ιδεολογία.

Χρησιμοποιώντας ένα πολύ πιο ακατέργαστο εργαλείο για τη μέτρηση της ευαισθησίας στην αηδία -βασικά ένα τυποποιημένο ερωτηματολόγιο που ζητάει από τα άτομα να περιγράψουν πώς θα αισθάνονταν, για παράδειγμα, αγγίζοντας τη λεκάνη σε μια δημόσια τουαλέτα ή βλέποντας σκουληκόμυγες πάνω σε ένα κομμάτι κρέατος- τα επίπεδα της ευαισθησίας στην αηδία τείνουν να συμβαδίζουν με ένα «συντηρητικό ήθος».

Αυτό το ήθος ορίζεται από χαρακτηριστικά όπως η εμμονή στις παραδόσεις, η θρησκευτικότητα, η στήριξη της εξουσίας και της ιεραρχίας, ο σεξουαλικός συντηρητισμός και η δυσπιστία απέναντι στους ξένους. Σύμφωνα με μια στατιστική ανάλυση 24 μελετών –περιλαμβάνουν σχεδόν όλη την επιστημονική βιβλιογραφία της εποχής- του 2013, ο συσχετισμός ανάμεσα στο συντηρητικό ήθος και την ευαισθησία στην αηδία είναι μέτριος:  Η ευαισθησία στην αηδία εξηγεί τη διακύμανση της ιδεολογίας του πληθυσμού σε ποσοστό μόνο 4-13%. Μπορεί να μην είναι και  πολύ εντυπωσιακό, αλλά είναι αξιοσημείωτο, υποστηρίζει ο Ντέιβιντ Πιζάρο, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ: «Είναι ισχυρά, αξιόπιστα ευρήματα. Οπου και αν κοιτάξουμε, βλέπουμε αυτή τη σχέση» λέει. Η τάση ξεχωρίζει ακόμη περισσότερο, προσθέτει, όταν εξετάζει κανείς όλα τα άλλα πράγματα που ενδεχομένως επηρεάζουν το «γιατί μπορεί να έχετε μια συγκεκριμένη πολιτική άποψη».

Συμπεριφορικό ανοσοποιητικό σύστημα

Σε γενικές γραμμές, οι μελέτες για την πιθανή σχέση ιδεολογίας και ευαισθησίας στην αηδία χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τη μέτρηση της ευαισθησίας των ατόμων στην αηδία, καθώς και την κοινωνικοπολιτική ιδεολογία τους, και στη συνέχεια τον υπολογισμό της συσχέτισης των δύο μεταβλητών. Η δεύτερη κατηγορία εξετάζει κατά πόσο η έκθεση των ατόμων σε κάποιο αηδιαστικό θέαμα μπορεί πραγματικά να επηρεάσει τις απόψεις τους. Αλλά ανεξάρτητα από το είδος της μελέτης, τα γενικά ευρήματα είναι τα ίδια. «Υπάρχουν πολύ στέρεα αποδεικτικά στοιχεία για την σχέση» λέει ο Μίκαελ Μπανγκ Πίτερσεν, πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Ααρχους, στη Δανία. Σύμφωνα με τη δική του έρευνα, «η αηδία επηρεάζει τις πολιτικές μας απόψεις τόσο και πολύ περισσότερο από ό,τι εδώ και καιρό γνωστοί παράγοντες όπως η εκπαίδευση και το εισόδημα».

Μάλιστα είναι πια τόσοι πολλοί οι επιστήμονες που ασχολούνται τα τελευταία χρόνια με το συγκεκριμένο αντικείμενο που μερικές φορές αναφέρεται εύστοχα ο αστείος πλην όμως απωθητικός όρος «αηδιολογία». Τα συμπεράσματά τους εγείρουν πολλά ερωτήματα: Γιατί οι αντιδράσεις των ανθρώπων στα ακρωτηριασμένα ζώα, τον εμετό και άλλα ανεπιθύμητα πράγματα συσχετίζονται κατά κάποιο τρόπο με τις απόψεις τους για τα δικαιώματα των τρανσέξουαλ, τη μετανάστευση και οτιδήποτε άλλο κάνει τα πνεύματα να ανάβουν στις ειδήσεις;

Οι ερευνητές διατυπώνουν θεωρίες, όχι απαντήσεις. Σε ένα βαθύ συμβολικό επίπεδο, μερικοί εικάζουν ότι η αηδία μπορεί να συνδέεται με ιδέες για τους «άλλους» έναντι «ημών», για εκείνους που ενστικτωδώς εμπιστευόμαστε και τους άλλους που δεν εμπιστευόμαστε. Εν ολίγοις, αυτή η έρευνα μπορεί να φωτίσει -μεταξύ άλλων- γιατί αριστεροί και δεξιοί διαφωνούν τόσο έντονα.

Η αηδία δεν εμπεριέχει τίποτα εγγενώς πολιτικό. Δεν εξελίχθηκε για να μας καθοδηγήσει εκλογικά, αλλά για να μας προστατεύσει από τη μόλυνση. Ενας μεγάλος όγκος μελετών δείχνει ότι, καθώς  κινούμαστε, το μυαλό μας ψάχνει συνεχώς στο περιβάλλον για μολυσματικούς παράγοντες – μουχλιασμένα πράγματα, σκουπίδια πεταμένα έξω από κάδους απορριμμάτων, διαρροή της αποχέτευσης κ.λπ.- και όταν τους εντοπίζουμε, ενεργοποιούνται συναισθήματα αποστροφής. Αντιμέτωποι με την απειλή, οπισθοχωρούμε. Ο μηχανισμός αυτός αποτελεί μέρος του «συμπεριφορικού ανοσοποιητικού συστήματος» και είναι τόσο ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή μας όσο και η αντίδραση «πάλη ή φυγή» («fight or flight») με την οποία ο οργανισμός μας αντιμετωπίζει το στρες.

Πιο πρόσφατες ερευνητικές εργασίες δείχνουν ότι εκείνοι που έχουν μεγάλη ευαισθησία στην αηδία τείνουν να είναι καχύποπτοι απέναντι σε κάθε άγνωστο, όχι μόνο στους αλλοδαπούς. Και αντιμετωπίζουν τις περιστασιακές γνωριμίες επίσης με καχυποψία. Κατά συνέπεια είναι σαφές ότι η αηδία και η δυσπιστία συνδέονται με κάποιο τρόπο. Και ίσως, σχέση τους υπάρχει για λόγους άμυνας: όταν συρρικνώνεται ο κοινωνικός μας κύκλος, τότε μειώνεται η έκθεσή μας σε πιθανούς φορείς ασθενειών.

Οι αριστεροί προτιμούν τα πικρά

Το ενδιαφέρον για την ευαισθησία στην αηδία εκτείνεται πέραν του δυνητικού της ρόλου στην υπόθαλψη της ξενοφοβίας και των προκαταλήψεων. Οπως έδειξαν οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Σιμόν Σναλ στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και Τζόναθαν Χάιντ στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, η ευαισθησία στην αηδία που προκαλούν οι οσμές μπορεί επίσης να συμβάλει στη διαμόρφωση των πεποιθήσεων για το σωστό και το λάθος, το καλό και το κακό.

Πειραματικά αποδείχτηκε εξάλλου ότι όταν νιώθουμε αηδία τείνουμε να κάνουμε πιο σκληρή ηθική κριτική. Σκεπτόμενοι γιατί η ευαισθησία στην αηδία μπορεί να σχετίζεται με συντηρητικές ηθικές αξίες, οι ερευνητές εξέτασαν επίσης τη δυνητική σχέση του συμπεριφορικού ανοσοποιητικού συστήματος και της θρησκείας. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πίσω από θρησκευτικές απαγορεύσεις και άλλες παραδόσεις μπορεί να κρύβεται η ανάγκη για προστασία από ασθένειες. Γιατί; Η επιθυμία μας να τηρούμε ορισμένες μαγειρικές πρακτικές, σεξουαλικές απαγορεύσεις και οδηγίες για το πλύσιμο και την υγιεινή ίσως δεν είναι απλά για την επίτευξη πνευματικής ή συμβολικής καθαρότητας, αλλά το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής προσπάθειας για την αποφυγή μολύνσεων.

Μπορεί λοιπόν μια τάση προς την απέχθεια να δείχνει και πώς ψηφίζουμε; Μια ομάδα ερευνητών από τα πανεπιστήμια του Κορνέλ και του Τορόντο αποφάσισε να απαντήσει στο ερώτημα διεξάγοντας μια ηλεκτρονική έρευνα κατά τη διάρκεια των εκλογών του 2008 στις ΗΠΑ με αντιπάλους τους Μπαράκ Ομπάμα και Τζον Μακέιν.

Κατά την προεκλογική περίοδο, οι ερευνητές αξιολόγησαν το άγχος μόλυνσης 25.000 Αμερικανών «γεωγραφικά και δημογραφικά διαφοροποιημένων» και στη συνέχεια εξέτασαν τη στάση τους απέναντι στους υποψηφίους. Εκείνοι με τον μεγαλύτερο βαθμό μικροβιοφοβίας ανέφεραν ότι ήταν πιο πιθανό να ψηφίσουν τον ρεπουμπλικάνο γερουσιαστή Τζον Μακέιν, και πιο συντηρητικό υποψήφιο. Μάλιστα το ποσοστό των ψήφων που πήρε σε κάθε Πολιτεία ήταν ευθέως ανάλογο με το επίπεδο του φόβου για μεταδοτικές νόσους στην πολιτεία αυτή. Οι ερευνητές επέκτειναν τις έρευνές τους σε 121 χώρες και διαπίστωσαν ότι η ευαισθησία στην αηδία «σχετίζεται με τον συντηρητισμό σε μια μεγάλη ποικιλία πολιτισμών, γεωγραφικών περιοχών και πολιτικών συστημάτων», όπως αναφέρει δημοσίευση στο περιοδικό Social Psychological and Personality Science.

Η «αηδιολογία» (disgustology) είναι μια νέα (επιστημονική) προσπάθεια. Συχνά, όμως, δεν κολλάνε όπως πρέπει όλα τα κομμάτια ενώ μερικές υποθέσεις (όπως συμβαίνει πάντα) μπορεί να αποδειχθούν λάθος. Ωστόσο, πρόσφατα προέκυψαν μερικές ενδείξεις που υποδεικνύουν ένα χρήσιμο πλαίσιο για την ερμηνεία αυτού του μεγάλου όγκου ευρημάτων.  Μια από αυτές, η πιο προφανής, αφορά στην ετυμολογία της λέξης disgust στα αγγλικά και dégoût στα γαλλικά, που προέρχεται από τη μεσαιωνική γαλλική desgoust, και αντίστοιχα της δικής μας αηδίας, που προέρχεται από το στερητικό α + ήδος, δηλαδή «χωρίς απόλαυση».

Οπως αποδεικνύεται, ό,τι μας φαίνεται απωθητικό γευστικά συνήθως οφείλεται σε κάποια πικρή ή ξινή ουσία, που μπορεί να είναι μολυσματική (σκεφτείτε για παράδειγμα το χαλασμένο γάλα). Ομως δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια ευαισθησία στο πικρό και στο ξινό, μπορεί, μάλιστα, να διαφέρει πάρα πολύ. Επιπλέον, το γνώρισμα προσδιορίζεται γενετικά. Αυτό έκανε τον Πιζάρο να αναρωτηθεί: Αν οι συντηρητικοί έχουν μεγαλύτερη ευαισθησία στην αηδία, είναι και καλύτεροι στην ανίχνευση πικρών ουσιών; Και αποφάσισε να το ελέγξει. Με την ερευνητική του ομάδα εξέτασαν 1.601 άτομα σε εμπορικά κέντρα και στο campus του Κορνέλ.  Τους έδωσαν ταινίες χαρτιού εμποτισμένες με τις χημικές ουσίες PROP και PTC, που κάποιοι τις αισθάνονται πικρές.  Οσοι είχαν αυτοπροσδιοριστεί ως συντηρητικοί ήταν πιο ευαίσθητοι και στις δύο ουσίες και πολλοί τις χαρακτήρισαν ως δυσάρεστες ή απεχθείς. Οι φιλελεύθεροι, από την άλλη πλευρά, δεν ενοχλήθηκαν τόσο πολύ από τις χημικές ουσίες ή δεν τις παρατήρησαν καθόλου.

Ακόμη, μια έρευνα του 2009 σε 64.000 Αμερικανούς αποκάλυψε ότι οι φιλελεύθεροι που προτιμούσαν την πικρή γεύση της ρόκας στη σαλάτα τους ήταν διπλάσιοι (και παραπάνω) από τους συντηρητικούς. Προσθέστε και τη διάσημη απέχθεια του προέδρου Τζορτζ Μπους στο μπρόκολο που το θεωρούσε πικρό κάτι που δεν ισχύει για άλλους ανθρώπους. Παράξενα όλα αυτά αλλά αρκετά γοητευτικά.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News