Οι επιστήμονες αγνοούνται. Οι μαθητές αρρωσταίνουν. Οι εμβολιασμοί προσφέρουν ελπίδα. Η «Utopia» είναι μια νέα τηλεοπτική σειρά τόσο προφητική, που άνετα μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι το timing της κυκλοφορίας της (στις 25 Σεπτεμβρίου)  ήταν επίσης κομμάτι μιας θεωρίας συνωμοσίας. Το δράμα του Amazon Prime, της συνδρομητικής πλατφόρμας η οποία στην ουσία είναι η απάντηση της Amazon στο Netflix, επικεντρώνεται στην απειλή μιας παγκόσμιας πανδημίας γρίπης.

Ενα χειρόγραφο μυθιστόρημα κόμικ προβλέπει την πανδημία, απεικονίζοντας έναν επιστήμονα ο οποίος δημιούργησε μια ασθένεια που θυμίζει γρίπη, με σκοπό να μειώσει τον πληθυσμό της Γης. Το κόμικ βρίσκεται στα χέρια μιας συμμορίας geeks, οι οποίοι πρέπει να ξεφύγουν από πολλούς εχθρούς και να μην τους επιτρέψουν να δουν τις αποκαλύψεις του βιβλίου. Αφού πέρασαν τη ζωή τους προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουν το περιεχόμενο του μυθιστορήματος, γνωρίζουν τώρα την αλήθεια, που θα μπορούσε, όμως να οδηγήσει στον θάνατό τους.

Το μοντάζ της «Utopia» ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο, δηλαδή ακριβώς στο αποκορύφωμα της επιδημίας του κορονοϊού στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, η σειρά, όμως, γυριζόταν εδώ και πολύ καιρό. Στην πραγματικότητα είναι ένα πολύ καθυστερημένο ριμέικ μιας cult βρετανικής σειράς του 2013 με τον ίδιο τίτλο. Αλλά το παρανοϊκό της κλίμα δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο σε μια εποχή που οι άνθρωποι βγαίνουν κάθε τόσο στους δρόμους κατηγορώντας σκοτεινές δυνάμεις που ελέγχουν και χειρίζονται τον κόσμο μας. Είτε το ζήτημα είναι η Covid-19 είτε η κλιματική αλλαγή ή η πολιτική των ΗΠΑ, φαίνεται ότι δεν έχουμε ζήσει ποτέ άλλοτε σε μια εποχή με τόσο πολλές θεωρίες συνωμοσίας. Αυτά τα αφηγήματα έχουν γίνει τρόπος εξήγησης των μεγαλύτερων προβλημάτων του πλανήτη μας, γράφει ο Ντέιβιντ Τζέσουντάσον στο BBC.

Η άνοδος των social media είναι αναμφίβολα το κλειδί αυτής της σκοτεινής σπέκουλας της εποχής μας, καθώς μέσω αυτών οι υποψίες των ανθρώπων μπορούν να ενισχύονται και να διαδίδονται όλο και πιο εύκολα. Τον Αύγουστο, ο ίδιος ο πρόεδρος των ΗΠΑ δήλωσε ότι εγκρίνει την υποστήριξη που του παρέχουν θεωρητικοί συνωμοσιολογίας: οπαδοί του παγκόσμιου online κινήματος QAnon ισχυρίζονται ότι παιδεραστές που λατρεύουν τον Σατανά έχουν διεισδύσει στις πιο ισχυρές θέσεις του κόσμου και ότι αποστολή του Ντόναλντ Τραμπ είναι να τους ξεριζώσει…

Ιστορίες παράνοιας

Ισως πάντοτε ήμασταν διατεθειμένοι να πιστεύουμε στα γρήγορα παραπλανητικές αφηγήσεις για να εξηγήσουμε μια τραγωδία. Από την υπόθεση της απαγωγής του μωρού του Τσαρλς Λίντμπεργκ  το 1932, μέχρι τη δολοφονία του JFK και τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, η ιστορία μάς δείχνει ότι σε στιγμές κοινωνικής έντασης υπάρχουν πολλές θεωρίες συνωμοσίας που επιδιώκουν να κατηγορήσουν σκοτεινές οργανώσεις, την παγκόσμια ελίτ ή ορισμένες θρησκευτικές ομάδες. Και όποτε αναπτύχθηκαν θεωρίες συνωμοσίας, πάντοτε ο κινηματογράφος και η τηλεόραση τις ακολούθησαν αμέσως.

Συχνά, η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου και της παγκόσμιας παράνοιας από τον φόβο του πυρηνικού πολέμου αναφέρεται ως η χρυσή εποχή των θεωριών συνωμοσίας, με μια σειρά  από υποψίες για τον «άλλο», από ανησυχίες ότι οι κομμουνιστές είχαν διεισδύσει στο δυτικό κατεστημένο μέχρι τη θεωρία ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ κάλυπτε την ύπαρξη εξωγήινης ζωής. Τέτοιες ιστορίες οδήγησαν σε σειρές και ταινίες όπως «Η Ζώνη του Λυκόφωτος» (1959-64) και «Ο άνθρωπος της Μαντζουρίας» (γνωστή και με τον τίτλο «Κάτω από έναν άλλο ήλιο» 1962), αντίστοιχα.

Τη δεκαετία του 1970, το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ (η ειρωνεία της τύχης ήταν ότι στο επίκεντρό του είχε τον πρόεδρο Ρίτσαρντ Νίξον, που ο ίδιος πυροδότησε τη δυσπιστία στις ελίτ) οδήγησε σε ένα εντελώς νέο κύμα συνωμοσιολογικών θρίλερ σχετικά με τις αθλιότητες στους διαδρόμους της αμερικανικής κυβέρνησης: «Υπόθεση Πάραλαξ» (1974), «Η συνομιλία» (1974) «Τρεις ημέρες του κόνδορα» (1975) και φυσικά, η μεγάλη ταινία για το ίδιο το Γουότεργκεϊτ, «Ολοι οι άνθρωποι του προέδρου» (1976).

Τη δεκαετία του 1990 και στις αρχές του 21ου αιώνα, θεωρίες συνωμοσίας ήταν στο επίκεντρο δημοφιλών σειρών όπως τα «The X Files» ή το «Lost», οι οποίες όμως απέφυγαν πραγματικούς και παρόντες κινδύνους ή φρικαλεότητες που εξακολουθούν να υπάρχουν στη δημόσια μνήμη, όπως η 11η Σεπτεμβρίου.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε όλο και περισσότερα σοβαρά τηλεοπτικά δράματα, από τον «Mr Robot» και τον «Μαύρο καθρέφτη» μέχρι το «Homecoming», με θεωρίες συνωμοσίας στα σενάριά τους για τον ρόλο της τεχνολογίας, της κυβερνητικής παρακολούθησης και των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών, και τους απτούς και διαρκώς παρόντες κοινωνικούς κινδύνους στη ζωή μας. Φυσικά, το 2020, καμία από αυτές τις σειρές δεν είναι εύκολο να γίνει τόσο πιστευτή όσο η «Utopia», με δεδομένη μάλιστα τη συνεχιζόμενη εξάπλωση αναπόδεικτων θεωριών ότι ο κορονοϊός προήλθε από εργαστήριο.

Οι μεγάλες τηλεοπτικές σειρές της εποχής μας «ταιριάζουν πραγματικά καλά με τη λογική της θεωρίας συνωμοσίας, όπου όλα συνδέονται, όπου πάντα μπορείτε να βρείτε άλλη μια ένδειξη και να κάνετε άλλη μια σύνδεση», λέει στο BBC ο δρ Μίχαελ Μπούτερ, καθηγητής Ιστορίας της Αμερικανικής Λογοτεχνίας και του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Τίμπιγκεν στη Γερμανία. «Oι συνωμοσίες είναι υπέροχες γιατί οι τηλεθεατές πάντα μπορούν να προσθέσουν κάτι. Mετά από δύο ή τρεις σεζόν, εξάλλου, η πλοκή μπορεί ξαφνικά να αλλάξει και να μάθετε πως ό,τι νομίζατε ότι ήταν αληθινό δεν ήταν πραγματικά αληθινό και να κινηθείτε πλέον σε μια πολύ διαφορετική κατεύθυνση».

Το δέλεαρ της συνωμοσίας

Στο σενάριο της βρετανικής «Utopia» είχε χρησιμοποιηθεί μια θεωρία συνωμοσίας για την επιδημία της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας των βοοειδών (η «νόσος των τρελών αγελάδων»), που ξέσπασε στο Ηνωμένο Βασίλειο στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και παρουσίασε τη μέγιστη έξαρση το 1992, οδηγώντας σε σφαγή 4,4 εκατ. βοοειδών και περίπου 178 θανάτους.

Η σεναριογράφος του αμερικανικού ριμέικ Τζίλιαν Φλιν –συγγραφέας της νουβέλας «Το κορίτσι που εξαφανίστηκε», που γυρίστηκε ταινία το 2014– άλλαξε κάποια στοιχεία, ώστε η σειρά να απευθύνεται σε ένα παγκόσμιο κοινό. Το ριμέικ συμβαίνει σε ένα πιο οικείο glossy περιβάλλον στις ΗΠΑ με παθιασμένους αναγνώστες των κόμικ και εταιρείες τεχνολογίας με χαρισματικούς ηγέτεs, όπως ο δρ Κέβιν Κρίστι, τον οποίο υποδύεται ο Τζον Κιούζακ, ένας CEO σε στιλ Μαρκ Ζάκερμπεργκ, που έφερε ένα νέο υποκατάστατο κρέατος στην παγκόσμια αγορά.

Ωστόσο και στις δύο εκδοχές υπάρχει ένα καλειδοσκόπιο θεωριών συνωμοσίας στις οποίες πιστεύουν οι βασικοί χαρακτήρες, με τον «Γουίλσον Γουίλσον» (στον ρόλο του ο Ντέσμιν Μπόργκες) να είναι ο πιο μαχητικός πιστός σε σύγκριση με τον σκεπτικιστή Ιαν, ο οποίος βρίσκεται στο άλλο άκρο της κλίμακας. Αυτό το εύρος των απόψεων δίνει στη σειρά τη δυνατότητα να προσελκύσει τους πάντες, από ένθερμους λάτρεις θεωριών συνωμοσίας μέχρι και εκείνους που τις απορρίπτουν κυνικά.

Παράλληλα άρχισε να προβάλλεται και η σειρά ντοκιμαντέρ «Ντέτλεφ Ροβέντερ: Το τέλειο έγκλημα» του Netflix, για τη δολοφονία του διευθυντή της Deutsche Bank Ντέτλεφ Κάστεν Ροβέντερ το 1991 από μέλη της RAF. Η ψυχαγωγία που βασίζεται σε θεωρίες συνωμοσίας είναι πρόσφατο φαινόμενο στις πλατφόρμες streaming και ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι ζούμε σε έναν κόσμο τόσο πρόθυμο να ακούει συνωμοσιολογικές αφηγήσεις, ώστε να υιοθετούνται ακόμη και από τον «πιο ισχυρό άνθρωπο του κόσμου», εκεί στον Λευκό Οίκο.

Αν και ο Τραμπ δεν είναι ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που ενθουσιάζεται από θεωρίες συνωμοσίας, ίσως είναι απαράμιλλος στο να τις χρησιμοποιεί τόσο ανοιχτά για πολιτικούς σκοπούς, υποστηρίζει ο Μπούτερ: «Ο Τραμπ είναι πραγματικά, πολύ καλός στο να παίζει με τις θεωρίες συνωμοσίας», υποστηρίζει ο γερμανός καθηγητής, «Τις χρησιμοποιεί ως δίχτυ ασφαλείας για τον εαυτό του. Είναι πολύ καλός στο να μην προσκολλάται πραγματικά σε αυτές. Τις παρουσιάζει πάντα λέγοντας, “ακούω πολλά”, “οι άνθρωποι μου λένε όλη την ώρα”, “πολλοί άνθρωποι το λένε αυτό”, πράγμα που διασφαλίζει ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αναφέρονται συνεχώς, βρίσκονται συνεχώς στη δημόσια σφαίρα και αυτό με τη σειρά του [μπορεί να τροφοδοτήσει] πολιτιστικές αναπαραστάσεις».

«Ο λαϊκισμός έχει έναν τρόπο να απλοποιεί πραγματικά τον κόσμο», προσθέτει ο Μπούτερ μιλώντας στο BBC, «απλοποιώντας τις κοινωνικές συγκρούσεις και στη συνέχεια παρέχοντας πολύ απλές απαντήσεις που συνήθως δεν λειτουργούν. Και γνωρίζουμε από πολλές μελέτες ότι υπάρχει μεγάλη αλληλεπικάλυψη μεταξύ ανθρώπων που έλκονται από λαϊκιστές πολιτικούς και οπαδών θεωριών συνωμοσίας». Η ειρωνεία είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας που κάποτε στόχευαν στα πιο ισχυρά θεσμικά όργανα της κοινωνίας, τώρα αξιοποιούνται από τους ισχυρούς ως ένας τρόπος για να προσελκύσουν απογοητευμένους ψηφοφόρους, οι οποίοι μπορεί να αισθάνθηκαν αγνοημένοι από την κρατούσα πολιτική.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News