Η γλώσσα πάντα απο-καλύπτει· ουδέποτε είναι αθώα. Αν λ.χ. περιγράψεις το μεταναστευτικό πρόβλημα  ως «εισβολή», όπως συστηματικά κάνει ο πρώην πρωθυπουργός κ. Σαμαράς, λες διαφορετικά πράγματα από τους αξιωματούχους της ΕΕ, οι οποίοι κυρίως το περιγράφουν ως «διαχείριση μεταναστευτικών ροών». Η «εισβολή» παραπέμπει σε απειλή και στρατιωτικού τύπου λύσεις, ενώ η «διαχείριση» σε πρόκληση και τεχνικού τύπου ρυθμίσεις.

Οι δημαγωγοί πολιτικοί ξέρουν ότι τον «δήμο» συνεπαίρνει η θερμή γλώσσα της απειλής, όχι η ψυχρή γλώσσα των ρυθμίσεων. Οι υπεύθυνοι πολιτικοί, όμως, δεν ενδίδουν στην ευκολία της δημαγωγικής δημοφιλίας, γιατί αναγνωρίζουν τη συνθετότητα του προβλήματος: δεν αγνοούν τα αισθήματα του «δήμου» αλλά, καθώς η δουλειά τους είναι να βλέπουν ευρύτερα και μακρύτερα, δεν προσχωρούν σε αυτά. Λαμβάνουν υπόψη τον πυρήνα τους και, συγχρόνως, πασχίζουν να χτίσουν δημόσιες πολιτικές που ενώ δεν θα αγνοούν το λαϊκό αίσθημα, θα σέβονται τις υποκείμενες αξίες του κράτους δικαίου. Αυτά τα δύο αντικρουόμενα αγαθά (προστασία συνόρων και ανθρωπισμός) καθιστούν το Μεταναστευτικό «ατίθασο» πρόβλημα.

Μιλώντας πρόσφατα σε συνέδριο του «Κύκλου Ιδεών» η πρώην υπουργός και Επίτροπος της ΕΕ κ. Διαμαντοπούλου είπε, μεταξύ άλλων: “Η Αφρική έχει δημογραφική έκρηξη. Μόνο η Νιγηρία, το 2045 θα έχει 400 εκατομμύρια, περισσότερα από την Ευρώπη. Ολες αυτές οι χώρες δεν έχουν καμία προοπτική ανάπτυξης και είναι γεμάτες με νέους ανθρώπους, που δεν έχουν τι να κάνουν και δεν έχουν τι να φάνε. Αυτό λοιπόν που θα εύχομαι είναι σε 100 χρόνια να μη γίνει διά της βίας η Ευρώπη σκουρόχρωμη”.

Πραγματολογικά, η κυρία Διαμαντοπούλου επισημαίνει κάτι σωστό. Το 2050, ένας στους τέσσερις ανθρώπους του πλανήτη θα είναι Αφρικανός. Η οικονομική υπανάπτυξη, η περιβαλλοντική κρίση και οι πόλεμοι θα οδηγήσουν, πιθανότατα, τους κατοίκους της μαύρης ηπείρου σε εντεινόμενη μετανάστευση – η τάση είναι ήδη ευδιάκριτη. Υφολογικά, όμως, η γλώσσα της ξενίζει: πώς είναι δυνατόν μια σοβαρή σοσιαλδημοκράτης πολιτικός, με μεγάλη ευρωπαϊκή εμπειρία, να μιλά τη γλώσσα των Σαμαρά, Πλεύρη και Γεωργιάδη; Το πρόβλημα με τη γλώσσα αυτή είναι ότι, μεταξύ άλλων, δεν συμβάλλει στην ορθή κατανόηση και διαχείριση του αρχικού προβλήματος που προσπαθεί να αντιμετωπίσει.

To μετωνυμικό σχήμα λόγου «σκουρόχρωμοι» για την περιγραφή των παράτυπων μεταναστών εκτρέπει τη συζήτηση, με προκατειλημμένο τρόπο, στη φυλετική προέλευση των παράτυπων μεταναστών, όχι στο φαινόμενο της παράτυπης μετανάστευσης αυτό καθαυτό και τις δημόσιες πολιτικές που απαιτούνται. Εφόσον η ευχή είναι να μη γίνει βιαίως σκουρόχρωμη η Ευρώπη, οι σκουρόχρωμοι θεωρούνται ανεπιθύμητοι και, δυνητικά, επικίνδυνοι – πολύ διαφορετικοί από τους λευκούς, πολιτισμικά αλλότριοι, μη ενσωματώσιμοι ομαλά στην ίδια κοινότητα.   

Γιατί είναι ανεπιθύμητοι και, δυνητικά, επικίνδυνοι; Για τον ίδιο λόγο που ήταν οι «αγροίκοι», «μελαμψοί» έλληνες μετανάστες στην Αμερική. Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι έλληνες μετανάστες, ιδιαίτερα στον Αμερικανικό Νότο, θεωρούνταν υπερβολικά σκουρόχρωμοι και, ως εκ τούτου, «μη λευκοί» (το ίδιο, αρχικά, και στην Αυστραλία). Ο αείμνηστος κοινωνιολόγος Τσαρλς Μόσκος παρατηρεί ότι εφημερίδα της Γιούτα, λίγο πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περιέγραφε τους Ελληνες ως «τα αποβράσματα της Ευρώπης», «αδαείς, φαύλους και κτηνώδεις αλλοδαπούς». Η ελληνική κοινότητα έγινε στόχος ρατσιστικών επιθέσεων από την Κου Κλουξ Κλαν.

Η στάση στο Μεταναστευτικό καθορίζεται (και) από φυλετικές προκαταλήψεις. Ερευνα πολιτικών επιστημόνων έδειξε φωτογραφίες σκουρόχρωμων ή ανοιχτόχρωμων μεταναστών σε λευκούς Αμερικανούς και τους ζήτησε να πουν πώς αισθάνονται.  Θα ήθελαν να τους έχουν γείτονες; Να δουλεύουν μαζί τους; Να παντρευτούν κάποιον/α στην οικογένεια; Οσοι εξέτασαν φωτογραφίες σκουρόχρωμων ήταν λιγότερο δεκτικοί σε τέτοια ενδεχόμενα. Η φυλετική προκατάληψη είναι πάντοτε παρούσα, ιδιαίτερα όταν φυλετικά-εθνοτικά στερεότυπα διακινούνται ευρέως στη δημόσια σφαίρα. Ερευνες δείχνουν ότι οι φυλετικές προκαταλήψεις παρέχουν αξιόπιστες προβλέψεις για την ύπαρξη αντι-μεταναστευτικών αισθημάτων.

Η γλώσσα περιγραφής του Μεταναστευτικού είναι εξόχως σημαντική καθότι προδιαγράφει (πλαισιώνει) τις παραμέτρους αντιμετώπισής του. Οσο η γλώσσα δημοσίων προσώπων επιβεβαιώνει ή εξάπτει φυλετικές προκαταλήψεις, τόσο πιο δύσκολη καθίσταται η ορθολογική διαχείρισή του. Πώς λ.χ. θα επιτευχθεί η ενσωμάτωση των μεταναστών που ήδη ζουν στη χώρα; Πώς θα ενταχθούν ομαλά τα «σκουρόχρωμα» παιδιά τους στα σχολεία; Πώς θα διασφαλιστεί η ομαλή συμβίωση σε γειτονιές με υψηλά ποσοστά «σκουρόχρωμης» μετανάστευσης; Πώς, τέλος, θα πεισθεί η κοινή γνώμη να αποδεχθεί την υπό όρους νομιμοποίηση παράτυπων μεταναστών, που σχεδιάζει η κυβέρνηση, όταν το λεξιλόγιο που προσφέρεται στην κοινή γνώμη, και μάλιστα από σεβαστά δημόσια πρόσωπα, απαξιώνει τη φυλετική καταγωγή τους;

Το Μεταναστευτικό είναι –και θα είναι– ένα μεγάλο, ατίθασο πρόβλημα. Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις. Μόνο οι δημαγωγοί τις έχουν εύκολα διαθέσιμες. Αυτό που πρέπει να υπάρχει είναι η βασανιστική βούληση να αντιμετωπίζεται με υπευθυνότητα – να συγκεράζονται οι αξίες που συνθέτουν την ταυτότητά μας ως σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες (και προστασία συνόρων και κράτος δικαίου). Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς πρέπει να γίνεται αυτός ο συγκερασμός (το ψάχνουμε διαρκώς), αλλά ξέρουμε τι προϋποθέτει: υπευθυνότητα, ωριμότητα και αντίσταση στη δημαγωγία.

Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Εδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Warwick (www.htsoukas.com)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News