Ενας γνώριμος, αν και απρόσμενος επισκέπτης – στα μάτια όσων δεν είχαν ιδέα τι επρόκειτο να συμβεί-, έκανε την εμφάνισή του την Τετάρτη 17 Απριλίου 2019 στη συμβολή των λεωφόρων Αμαλίας και Ολγας. Οι περαστικοί σταματούσαν και χάζευαν τον έφηβο έφιππο Μέγα Αλέξανδρο, ανδριάντα που δημιούργησε η ευφυής εμμονή και επιμονή του σπουδαίου γλύπτη Γιάννη Παππά (1913-2005), ως καρπό μελέτης που ξεκίνησε στα χρόνια της Κατοχής, για να πάρει την τελική του μορφή αρκετές δεκαετίες αργότερα.

Οι πρώτες selfies με τον Αλέξανδρο που κατέφθασε πάνω στον δαμασμένο Βουκεφάλα, δεν άργησαν να βγουν και το εντυπωσιακό άγαλμα, βίωσε και την πρώτη του δυνατή βροχή το μεσημέρι της Τετάρτης, πλήρως εγκλιματισμένο στη νέα του θέση και στην κοινή θέα.

Οδηγοί και συνεπιβάτες που το έβλεπαν για πρώτη φορά, έβγαζαν το κεφάλι τους έξω από το παράθυρο, ή πατούσαν φρένο, προκαλώντας ένα μικρό κυκλοφοριακό αλαλούμ. Κάποιοι χειροκροτούσαν, κάποιοι δήλωναν υπερήφανοι στο κανάλι του Star που ήταν από τα πρώτα που βρέθηκε εκεί, ενώ οι τουρίστες που επέβαιναν πάνω στο διώροφο λεωφορείο που τους μεταφέρει στα αξιοθέατα της Αθήνας, βρέθηκαν μπροστά από ένα ακόμη, άρτι αφιχθέν.

Κάποιοι Γάλλοι, επηρεασμένοι από την πρόσφατη πυρκαγιά στη δική τους, Παναγία των Παρισίων, μιλούσαν για τη σημασία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ανταλλάζοντας ιδέες και απόψεις.

Το συγκεκριμένο άγαλμα, που σήμερα είχε την τιμητική του με τα επίσημα αποκαλυπτήριά του, μοιάζει ουρανοκατέβατο έτσι όπως προσγειώθηκε ξαφνικά στην αστική μας πραγματικότητα, όμως δεν είναι. Είχαν προηγηθεί 27 ολόκληρα χρόνια, από το 1992 ως σήμερα, περιπετειώδους γραφειοκρατίας, που έκαναν την τοποθέτησή του σε κάποιο σημείο της πόλης, να μοιάζει με Οδύσσεια.

Η ομηρική περιπέτεια άρχισε να δείχνει ότι θα έχει αίσιο τέλος από το 2015, επί δημαρχίας Γιώργου Καμίνη, όταν ανατέθηκε η αρχιτεκτονική μελέτη στον Παντελή Νικολακόπουλο, ο οποίος έναν χρόνο νωρίτερα, είχε εντοπίσει και προτείνει τη συγκεκριμένη θέση, στη συμβολή των λεωφόρων Β. Αμαλίας και Β. Ολγας, για το έργο.

Εχοντας αναλάβει τον σχεδιασμό της αναδρομικής έκθεσης του Γιάννη Παππά στην Εθνική Πινακοθήκη το 1992, ο Παντελής Νικολακόπουλος ήταν σε θέση να γνωρίζει από πολύ κοντά τη νοοτροπία του καλλιτέχνη, που παρέμεινε δραστήριος και δημιουργικός ως το τέλος της ζωής του.

«Η πρόταση για το συγκεκριμένο σημείο τοποθέτησης του ανδριάντα έγινε το 2014. Το σημείο, ενώ ήταν εξαιρετικό από πλευράς χωροθέτησης, χρειαζόταν σημαντικές τροποποιήσεις, προκειμένου να μπορεί να υποδεχθεί ένα τόσο σπουδαίο έργο. Υπήρχε ένα φρεάτιο της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ, κάτι θάμνοι, ένας ξεραμένος φοίνικας, κάγκελα σπασμένα, μια γενική ακαταστασία και το μέγεθος του τριγώνου ήταν πολύ μικρό για την κλίμακα του ανδριάντα. Προτείναμε την αφαίρεση των στοιχείων και τη διαπλάτυνση της νησίδας προς τα πίσω, ώστε ο έφιππος Αλέξανδρος να βρει τη θέση που του αρμόζει», λέει χαρακτηριστικά ο αρχιτέκτονας.

Ο ίδιος, εξηγεί γιατί το συγκεκριμένο σημείο τοποθέτησης είναι το ιδανικό: «Η θέση αυτή, σου επιτρέπει να θαυμάσεις το έργο πανοραμικά, από όλες του τις πλευρές. Η μελέτη μου βασίστηκε στο σκεπτικό ότι μπορείς να το περπατήσεις γύρω-γύρω, χωρίς εμπόδια. Η βάση του, κατασκευάστηκε από το ίδιο μέταλλο με το οποίο έγινε και η χύτευση του ανδριάντα, ώστε με το πέρασμα των χρόνων, αυτά τα δύο να δίνουν μία ενιαία αίσθηση, όπως θα αλλάζει το χρώμα τους μέσα στις συνθήκες της πόλης».

Ηδη οι πρώτες αντιδράσεις του κόσμου, πριν από τα επίσημα αποκαλυπτήρια, ήταν πολύ θετικές: ο κόσμος δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό του, ακόμη και ένας οδηγός τρόλεϊ σταμάτησε στο σημείο και αναφωνούσε “τι ωραίο που είναι!”.

«Ο Μέγας Αλέξανδρος του Παππά αποτελεί ένα νέο και μεγάλο στίγμα στην πόλη. Βρίσκεται σε ένα τόσο νευραλγικό σημείο, από το οποίο περνά καθημερινά τόσος κόσμος, είτε με τα πόδια, είτε με το αυτοκίνητο. Ο Αθηναίος θα το βλέπει ως μέρος της καθημερινότητάς του. Δεν είναι μία μνημειακή σύλληψη-τοποθέτηση, κάτι που το βάλαμε κάπου και το ξεχάσαμε, αλλά ένα ζωντανό κομμάτι της ζωής μας. Ενας νέος άνθρωπος που έζησε και μεγαλούργησε πριν από χιλιάδες χρόνια. Ας μην ξεχνάμε επίσης, ότι δέκα λεπτά από το σημείο όπου τοποθετήθηκε, στη Ρηγίλλης, βρίσκεται το Λύκειον του δασκάλου του, του Αριστοτέλη».

Ηρθε λοιπόν, η ώρα να ξανασκεφτούμε την έννοια του δημόσιου χώρου, σε μία πόλη σαν την Αθήνα. Οσο για το πού κοιτάει ο Μέγας Αλέξανδρος:

«Ηθελα το βλέμμα του αναβάτη, να είναι στραμμένο προς την κατεύθυνση της θάλασσας. Προς τα εκεί δηλαδή όπου αργότερα έφτασε για να ιδρύσει την Αλεξάνδρεια και να διαδώσει παντού τον ελληνικό πολιτισμό, κατά τη γνωστή ρήση “εκεί όπου κοιτάς, εκεί θα πας”. Το έργο του Παππά αναπαριστά έναν νεαρό οραματιστή που κατάφερε να αφήσει το στίγμα του ανεξίτηλο μέσα στη σύντομη ζωή του» καταλήγει ο αρχιτέκτονας.

Η κυρία Ζέττα Αντωνοπούλου, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια στο Εργαστήριο Γιάννη Παππά, το οποίο είναι παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη, μας μίλησε για την αξία της τοποθέτησης του συγκεκριμένου ανδριάντα σε κοινή θέα, αλλά και για το πόσο σημαντικός ήταν ο Αλέξανδρος ως σύμβολο του ελληνισμού για τον ίδιο τον Παππά.

«Ολα τα στάδια που πέρασε ο Μέγας Αλέξανδρος του Παππά ώσπου να βρεθεί το τελικό του σημείο τοποθέτησης, αποτελούν ένα ενδεικτικό φαινόμενο για τη δημόσια γλυπτική γενικά. Ανοίγει και πάλι το μεγάλο ερώτημα: υπάρχουν κατάλληλοι χώροι στην Αθήνα για να αναδείξουν τόσο σημαντικά έργα; Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ένα έργο που ο Παππάς το ξεκίνησε και το ολοκλήρωσε για δικό του λογαριασμό. Δεν του είχε ανατεθεί από κάποιον φορέα, ούτε υπήρχε η σκέψη να τοποθετηθεί κάπου μέσα στην πόλη. Ο Παππάς, αστός από την Κωνσταντινούπολη που έζησε τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν κατατάχθηκε στον ελληνικό στρατό, αμέσως μετά ξέσπασε ο πόλεμος και ο ίδιος πολέμησε στην πρώτη γραμμή, στο ελληνοϊταλικό μέτωπο. Επέστρεψε από εκεί με τα πόδια και είχε να αντιμετωπίσει την Κατοχή. Με πρόθεση να ξεφύγει από το σκοτάδι και από τον θάνατο που υπήρχε παντού γύρω του, βρήκε καταφύγιο στο εργαστήριό του και στην τέχνη του» εξηγεί η κυρία Αντωνοπούλου.

Και συνεχίζει: «Από τα χρόνια της Κατοχής λοιπόν, ασχολήθηκε με τον Μέγα Αλέξανδρο, επειδή ακριβώς, το συγκεκριμένο πρόσωπο αντιπροσωπεύει την παγκόσμια εμβέλεια του Ελληνισμού. Ξεκινά να τον μελετά με πάθος, ήταν μία δική του άμυνα και πολύ προσωπική του υπόθεση. Ο Αλέξανδρος συντρόφευσε τον Παππά στα χρόνια της Κατοχής».

Σε μία πολύ χαρακτηριστική φωτογραφία από τη δεκαετία του ’60, βλέπουμε τον Παππά να σχεδιάζει στο μπλοκ του έχοντας ως αληθινό μοντέλο, έναν άνδρα πάνω σε ένα άλογο. Ο Παππάς αγαπούσε την παρατήρηση, ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της τέχνης του. Δεν ήταν ο δημιουργός που κλείνεται μερόνυχτα στο εργαστήριό του για να δουλέψει μορφές βγαλμένες από το κεφάλι του. Ηταν εκεί έξω, μέσα στη ζωή, πήγε κανονικότατα στον ιππικό όμιλο, διάλεξε συγκεκριμένο άλογο για να κάνει την ενδελεχή μελέτη της ανατομίας του ζώου – και όταν μιλάμε για τον Βουκεφάλα, μπορούμε να καταλάβουμε ότι η επιλογή του μοντέλου-αλόγου, έγινε από τον γλύπτη με πολύ αυστηρά και φιλόδοξα κριτήρια.

Με αφορμή έναν διαγωνισμό στη Θεσσαλονίκη, εκείνη λοιπόν την εποχή επιστρέφει στις πρώτες του μελέτες, που είχε κάνει στην Κατοχή. Και καταλήγει στην έφηβη εκδοχή του Αλέξανδρου, προτού γίνει Μέγας, αλλά που ήδη, είναι έτοιμος να μεταλαμπαδεύσει το φως του Ελληνισμού ως τα πέρατα του κόσμου.

Η περιπέτεια της γραφειοκρατίας και της χρονοβόρας συνεννόησης όλων των διαφορετικών φορέων, ξεκίνησε το 1992. Ο Παππάς πέθανε το 2005, πλήρης ημερών, έχοντας προλάβει να δει πολλούς σημαντικούς ανδριάντες του σε στρατηγικά σημεία της Αθήνας. Τον Μέγα Αλέξανδρο, δεν πρόλαβε να τον δει τοποθετημένο με δόξα και τιμή, όμως η συγκίνηση που υπάρχει σε όσους έχουν μελετήσει σε βάθος το έργο του, όπως και στην οικογένειά του, είναι διάχυτη.

Ηταν συνηθισμένος άλλωστε με τη γραφειοκρατία και τις καθυστερήσεις, καθώς και άλλα γλυπτά του, είχαν «βιώσει» ανάλογες καταστάσεις.

Το μόνο σίγουρο, σε μία πραγματικότητα κατά την οποία κυβερνούν οι θερμοκέφαλες απόψεις στα social media και όλοι θα σπεύσουν να υποδυθούν τους κριτικούς τέχνης, ειδικά για τον ανδριάντα μίας τόσο ιστορικά σημαντικής και φορτισμένης με περισσούς συμβολισμούς προσωπικότητας όπως αυτή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, είναι ότι θα κινδυνεύσουμε για άλλη μία φορά να χάσουμε το δάσος, κουτουλώντας πάνω στο δέντρο.

Η ψύχραιμη τοποθέτηση της κυρίας Αντωνοπούλου, τα λέει όλα: «Είναι ένα έργο που μας προσφέρει ανάταση και θα μας την προσέφερε σε όποια εποχή και αν έβρισκε την τελική του θέση. Με αυτά τα αποκαλυπτήρια συντελείται επιτέλους μία ολοκλήρωση. Είναι σα να μπαίνει κάτι στη θέση του. Στην κυριολεξία. Ο Παππάς πίστευε ότι τα έργα τέχνης δεν χρειάζονται λόγια. Οτι τα έργα πρέπει να μιλούν από μόνα τους».

Ας αφήσουμε λοιπόν τον έφιππο έφηβο να δούμε τι έχει να μας πει. Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Στη συμβολή των λεωφόρων Αμαλίας και Ολγας.

Η «Οδύσσεια» της δωρεάς ενός κορυφαίου έργου:

1992: Το έργο εκτέθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη στην αναδρομική έκθεση του γλύπτη Γιάννη Παππά. Με την υπ’ αρ. 1183/5.6.1992 επιστολή η Εθνική Πινακοθήκη πρότεινε στον τότε Δήμαρχο Αθηναίων την αγορά του. Προτείνεται η τοποθέτηση του έργου στην πλατεία Πολυζωΐδη – Τερτσέτη (Δικαστηρίων ή Δικαιοσύνης) και η μετονομασία του χώρου σε πλατεία Μεγάλου Αλεξάνδρου.

1993: Οι αρμόδιες υπηρεσίες μελετούν την εύρεση κατάλληλου χώρου για τον ανδριάντα, προτείνοντας Α) τον κοινόχρηστο χώρο μεταξύ των λεωφ. Μιχαλακοπούλου, Βασ. Αλεξάνδρου και οδός Βρασίδα, απέναντι από την πλατεία Μαδρίτης και τη δημιουργία μνημειακού χώρου προς τιμή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Β) τον χώρο μπροστά από το Αρχαιολογικό Μουσείο. Γ) τον κοινόχρηστο χώρο στη συμβολή των οδών Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αχιλλέως και Αγίου Κωνσταντίνου, απέναντι από την πλ. Καραϊσκάκη (αρχή της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου). Ωστόσο, εκεί γίνονται τα έργα του ΜΕΤΡΟ.

Το έργο εν τω μεταξύ αγοράστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού.

2001: Ο τότε υπουργός Πολιτισμού Ευάγγελος Βενιζέλος ενημερώνει τον τότε δήμαρχο Αθηναίων Δ. Αβραμόπουλο για την πρόθεση δωρεάς του ανδριάντα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην πόλη της Αθήνας. Προτείνεται ως καταλληλότερη θέση η πλατεία Δικαιοσύνης, με όψη προς την οδό Πανεπιστημίου.

2001: Ο δήμαρχος Αθηναίων Δημήτρης Αβραμόπουλος αποδέχεται τη δωρεά.

2001: Το θέμα παραπέμπεται υπηρεσιακά στην Επιτροπή Γλυπτών Εργων και Αναμνηστικών Στοιχείων που λειτουργούσε στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων. Αποφασίζεται η αποδοχή της δωρεάς και της τοποθέτησης του έργου στην πλατεία Δικαιοσύνης. Σε επόμενη συνεδρίαση (18.10.2001) προτείνεται ως καταλληλότερη θέση ο κοινόχρηστος χώρος επί της οδού Βασιλίσσης Ολγας απέναντι από το άλσος του Ζαππείου. Τελικά η Επιτροπή καταλήγει στην θέση της πλατείας Δικαιοσύνης.

2001: Το έργο κρίνεται “άρτιο καλλιτεχνικά” από την Επιτροπή της Περιφέρειας (το από 28.8.2002 πρωτόκολλο Επιτροπής Κρίσης Καλλιτεχνικής Αρτιότητας).

2002: Το Δημοτικό Συμβούλιο με την υπ’αρ. 2876/14.11.2002 απόφαση («Αποδοχή δωρεάς έφιππου ανδριάντα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τοποθέτησή του στην πλατεία Δικαιοσύνης») εγκρίνει τα ανωτέρω. Ο γλύπτης επιφυλάσσεται ως προς τη θέση καθώς εκεί βρίσκεται άλλο έργο (η «Νίκη» του Καμπαδάκη) και επομένως, δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Ούτε συμφωνεί με την απόφαση της απομάκρυνσης του έργου του Καμπαδάκη.

2004: Συγχρόνως, η ΔΕΠΟΣ, που είχε αναλάβει τη διαμόρφωση της πλατείας μετά τα έργα του ΜΕΤΡΟ γνωστοποίησε στον Δήμο και στο ΥΠΠΟ την αντίρρησή της για την τοποθέτηση του ανδριάντα στην πλατεία Δικαιοσύνης (“η ενδεικνυόμενη θέση δεν αναδεικνύει ούτε το έργο, ούτε και το διατηρητέο κτήριο του Παλαιού Πρωτοδικείου”).

2006: Προτείνεται ο χώρος πρασίνου απέναντι από την Τεχνόπολη (γνωστή και ως Κορεάτικη Αγορά). Κρίνεται πως η κλίμακα του έργου είναι μικρή για το συγκεκριμένο χώρο.

2006: Προτείνεται το Πάρκο Ριζάρη 

2006: Με την υπ’αρ. 2499/2006 ΠΔΣ εγκρίθηκε από το ΔΣ η ανάθεση στην ΑΕΔΑ εκπόνηση μελέτης με τίτλο «Διαμόρφωση χώρου και μελέτη έδρασης για την τοποθέτηση του ανδριάντα του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Η μελέτη ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε στον Δήμο Αθηναίων, όμως δεν υλοποιήθηκε, λόγω του μεγάλου κόστους του έργου (όπως αναφέρεται στα Πρακτικά Δ.Σ. της 30-11-09).

2009: Με την υπ’αρ. 2429/30.11.09 απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου, προκρίνεται η πλατεία Κοτζιά («Εγκριση τοποθέτησης του έφιππου ανδριάντα στην πλατεία Κοτζιά (Εθνικής Αντίστασης) και μετακίνηση του έργου της Σοφίας Βάρη «Θησέας» στο Πάρκο Ελλήνων Καλλιτεχνών (πρώην Κορεάτικη Αγορά). Αν και υπήρχαν αντιρρήσεις από το περιβάλλον του Μουσείο Μπενάκη ως προς την απομάκρυνση του υπάρχοντος έργου («Θησέας»), με τη διαβεβαίωση του Δήμου πως η πλατεία θα ελευθερωθεί, συμφωνήθηκε η εκπόνηση μελέτης χωροθέτησης. Αυτή προέβλεπε την τοποθέτηση του έφιππου ανδριάντα περίπου στο μέσον της πλατείας, πάνω σε ψηλό ορθογώνιο βάθρο (ύψ. 4,20μ.). Βάσει της μελέτης προκηρύχθηκε πρόχειρος διαγωνισμός για την κατασκευή του έργου. Ο διαγωνισμός ολοκληρώθηκε, αλλά στη συνέχεια ακυρώθηκε και δεν υπογράφηκε σύμβαση. Αφενός γιατί μεσολάβησε επιστολή της γλύπτριας Σοφίας Βάρη, με την οποία διατύπωσε την αντίρρησή της ως προς τη μεταφορά του έργου της, αφετέρου γιατί οι ίδιες οι υπηρεσίες δήλωσαν την στατική ανεπάρκεια λόγω του υπόγειου γκαράζ.

2011: Ως νέα θέση συζητήθηκε η νησίδα πρασίνου ακριβώς έξω από τον σταθμό ΗΣΑΠ στο Θησείο, με έδραση του έργου σε χαμηλό βάθρο. Εγιναν προσχέδια μιας λιτής διαμόρφωσης.

2012: ΤοΤμήμα Γλυπτών και Μνημείων της Διεύθυνσης Κοινοχρήστων Χώρων προχώρησε στην κατάθεση στο υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού του αιτήματος για κατ’ αρχήν έγκριση τοποθέτησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Θησείο. Ομως το αίτημα δεν εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, μετά την αρνητική εισήγηση της Α’ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

Η υπηρεσία πρότεινε νέες εναλλακτικές θέσεις, όπως η πλατεία Ραλλούς Μάνου, νοτιοανατολικά του ναού της Σωτήρας Λυκοδήμου (Ρώσικη εκκλησία), με προσανατολισμό προς την λεωφόρο Αμαλίας, και τον χώρο πρασίνου επί της οδού Βασιλέως Αλεξάνδρου, έναντι του νοσοκομείου Συγγρού.

Από το 2015 ξεκίνησαν οι ενέργειες για την έγκριση της τοποθέτησης του έργου στη συμβολή των λεωφόρων Βασιλίσσης Αμαλίας και Βασιλίσης Ολγας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News