«Holocaust», του Martin Gilbert

Η τραγική «εξιστόρηση» του Ολοκαυτώματος, από τον βιογράφο του Ουίνστον Τσόρτσιλ, στην οποία βασίζονται αναπόφευκτα πολλοί από τους επόμενους μελετητές. Ενα βιβλίο (Harper Collins, 1986) που ξεκινά με τους μύθους της χριστιανικής Ευρώπης για τους Εβραίους και τελειώνει με την περίφημη «αξιοπρέπεια της επιβίωσης». Η «νύχτα της νύχτας» για μια ολόκληρη ήπειρο, καταγεγραμμένη με το πνεύμα του ανθρωπισμού και την ανάγκη «να συγχωρείς, αλλά να μην ξεχνάς».

«Η Nαζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι», του Σαούλ Φριντλέντερ

Δεν μπορεί κανείς να μην έχει υπόψιν του το συγκεκριμένο ιστοριογραφικό ορόσημο όταν κάνει αναδρομή στις συνθήκες που οδήγησαν στη γενοκτονία των Εβραίων. Ο Φριντλέντερ γεννήθηκε στην Πράγα το 1932, έχασε όλη την οικογένειά του στο Αουσβιτς, ο ίδιος επέζησε επειδή φυγαδεύτηκε σε καθολικό σχολείο του Παρισιού και ανακάλυψε την εβραϊκή του ταυτότητα μετά τον πόλεμο. Στο βραβευμένο με Πούλιτζερ έργο του αναλύει τα «χρόνια των διώξεων» –όταν ο Χίτλερ επέβαλε τον λεγόμενο «λυτρωτικό αντισημιτισμό»– και αναδεικνύει την εμμονή με τους εβραίους ως μέσο διαρκούς κινητοποίησης του καθεστώτος. Ενα απαιτητικό ανάγνωσμα άνω των 1.000 σελίδων (στα ελληνικά από τις εκδ. Πόλις, μτφ. Ηλία Ιατρού, 2013), που όμως αποτελεί σημείο αναφοράς. 

«Η Eξόντωση των Eυρωπαίων Εβραίων», του Ραούλ Χίλμπεργκ

Η πλήρης καταγραφή της «βιομηχανίας θανάτου» από τις πλατφόρμες εκφόρτωσης έως τα κρεματόρια. Για τον Χίλμπεργκ η λέξη «Ολοκαύτωμα» δεν αναφέρεται μόνο στον τεράστιο αριθμό δολοφονημένων Εβραίων, αλλά και στην πιο απεχθή διαδικασία γενοκτονίας στην παγκόσμια Ιστορία. Με τον τρόπο του ο ιστορικός υπενθυμίζει ότι αυτή η εξόντωση ανθρώπων σήμανε και τη διαγραφή ενός μεγάλου κεφαλαίου του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενώ σαφώς αναδεικνύεται η μοναδικότητα του ιστορικού φαινομένου (Shoah).

«Χίτλερ: Υβρις και Νέμεσις», του Ιαν Κέρσοου

Στα όρια της εξαντλητικής βιογραφίας, το δίτομο έργο του άγγλου ιστορικού (Scripta, 2000 και 2005, Μεταίχμιο, 2016) θεωρείται από την πλειονότητα των ειδικών μια τελεσίδικη εκτίμηση για την προσωπικότητα του Χίτλερ. Το πιο δυνατό χαρτί του Κέρσοου είναι η έρευνά του στις νεώτερες πηγές, ενώ κατοχυρωμένη πλέον στο δικό του όνομα είναι και η ερμηνεία που διαπερνά το έργο: η «δράση υπέρ του Φύρερ», οι ενέργειες, δηλαδή, στις οποίες προβαίνουν όλοι οι υφιστάμενοι για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες του.

Και οι δύο τόμοι οδηγούν με βεβαιότητα στα υπόλοιπα έργα του συγγραφέα για τη δημοτικότητα του Χίτλερ στους Γερμανούς, τη «λατρεία του αρχηγού» και την εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Τέτοιο παράδειγμα είναι «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η “τελική λύση”» (εκδ. Πατάκη, μτφ. Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου, 2011).

«Η Nύχτα», του Ελί Βιζέλ

«Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνη τη νύχτα, την πρώτη νύχτα που πέρασα στο στρατόπεδο, που μετέτρεψε όλη μου τη ζωή σε μια μακριά, επτασφράγιστη νύχτα. Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνο τον καπνό». Από τις μαρτυρίες που παραμένουν ως τις μέρες μας αδιάψευστες αποδείξεις για το ναζιστικό έγκλημα, και μάλιστα με την υπογραφή ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς της λεγόμενης «στρατοπεδικής λογοτεχνίας» (Πρίμο Λέβι, Χόρχε Σεμπρούν, Αλεξάντερ Σολζενίτσιν, Βαρλάμ Σαλάμοφ κ.ά.).

Ο Βιζέλ, γεννημένος στην Τρανσιλβανία, βρέθηκε στα ναζιστικά στρατόπεδα στα 16 του (από την πόλη Σιγκέτ, στο Αουσβιτς), μαζί με τη μητέρα του, τον πατέρα του και τη μικρή αδελφή του. Μονάχα εκείνος επέζησε. Στο βιβλίο (εκδ. Μεταίχμιο, μτφ. Γιώργος Ξενάριος, 2016) ξεχωρίζει η γεμάτη απόγνωση «κραυγή» του θρησκευόμενου Βιζέλ προς τον Θεό του, στον οποίο χρεώνει την εγκατάλειψη του ποιμνίου του επί Γης.

«Remembering: Voices of the Holocaust», της Λιν Σμιθ

Καταγραφή μαρτυριών σε πρώτο πρόσωπο από επιζώντες της ναζιστικής θηριωδίας, όπως αποτυπώθηκαν για τις αρχειακές ανάγκες του Μουσείου Ολοκαυτώματος της Ουάσινγκτον και του Μουσείου Imperial War του Λονδίνου. Εκτός από τις φωνές των Εβραίων, καταγράφονται αφηγήσεις από Ρομά, Μάρτυρες του Ιεχωβά και μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Κάποτε θα λειτουργούν ως απόδειξη για τη βιομηχανία τρόμου που στήθηκε στη Γη.

«Notes from the Warsaw Ghetto», του Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ

Πριν από την εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας, τον Απρίλιο του 1943, ο ιστορικός Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ είχε κρύψει τα ημερολόγιά του σε κουτιά γάλακτος και τα έθαψε. Το υλικό επανήλθε σε δύο δόσεις: το 1946 και το 1950, για να εκδοθεί στην αρχή στα γίντις και το 1958 ως διεθνής αγγλόφωνος τίτλος. Το βιβλίο δεν συνιστά μόνο μια μαρτυρία για τη ναζιστική θηριωδία, αλλά και καταγραφή της αντίστασης μέσω της ανθρώπινης συνείδησης. Ο Ρίνγκελμπλουμ γράφει χαρακτηριστικά για το στεφάνι που κατέθεσαν τα παιδιά της οδού Βόλσκα της Βαρσοβίας στην κηδεία των συνομηλίκων τους: «Για τα παιδιά που πέθαναν από την πείνα, από τα παιδιά που πεινάνε». Εξίσου σημαντική και η παρατήρησή του για την τρέλα που καιροφυλακτούσε στα στενά του γκέτο, «αρπάζοντας» όσους έχαναν μια για πάντα το νόημα στη ζωή.

«Το Ολοκαύτωμα – Mια Nέα Iστορία», του Λόρενς Ρις

Ενσωματώνοντας το άνοιγμα των νεότερων αρχείων και δεκάδες μαρτυρίες ανθρώπων που επιβίωσαν, βρέθηκαν στη θέση του εκτελεστή ή του παρατηρητή, ο ερευνητής, που υπηρετεί όσο λίγοι τη «σοφή εκλαΐκευση», παραδίδει ένα ολοκληρωμένο αφήγημα. Για τις ρίζες του Κακού, τον τρόπο που εκδηλώθηκε και κλιμακώθηκε ο αντισημιτισμός, αλλά κυρίως για τη συσχέτισή του με τις ναζιστικές πολιτικές εναντίον άλλων ομάδων, όπως οι Ρομά, οι ομοφυλόφιλοι, οι ψυχικά ασθενείς κ.ά. Ο τόμος (εκδ. Πατάκη, μτφ. Μενέλαος Αστερίου, 2021) συμπληρώνει τα προηγούμενα έργα του, «Ναζί» και «Αουσβιτς».

«The Οrigins of the Final Solution», του Κρίστοφερ Μπράουνιγκ

Επίσης από τα έργα αναφοράς για να εξαγάγει κανείς πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με τους πρώτους 30 μήνες του πολέμου, από τον Σεπτέμβριο του 1939 έως τον Μάρτιο του 1942. Τότε δηλαδή που η –προπολεμική– πολιτική των εκτοπισμών κλιμακώνεται ως «Τελική Λύση» για τους Εβραίους. Ο Μπράουνιγκ αναλύει τις θεωρίες άλλων ιστορικών για το πώς αναδύθηκε η ναζιστική μηχανή, εστιάζει στην Πολωνία ως «εργαστήρι πειραμάτων» για την εβραϊκή γενοκτονία και επισημαίνει τον κομβικό ρόλο της γερμανικής επίθεσης στην πρώην ΕΣΣΔ στην ανάπτυξη της αντισημιτικής πολιτικής.

«Εάν Αυτό Είναι ο Ανθρωπος», του Πρίμο Λέβι

Στις 22 Φεβρουαρίου 1944, 650 άνθρωποι στάλθηκαν στο Αουσβιτς στοιβαγμένοι σε 12 τρένα για εμπορεύματα. Μόνο ο Πρίμο Λέβι και δύο άλλοι επέζησαν έως την απελευθέρωσή τους από τον ρωσικό στρατό, τον Ιανουάριο του 1945. Στο στρατόπεδο ο Λέβι παρατηρεί τους συντρόφους που ανακάλυπταν το πρωί νεκρούς από την πείνα και το κρύο, την εκμηδένιση της ανθρώπινης υπόστασης, τους εξευτελισμούς, τον νόμο της ζούγκλας κάτω από τα χτυπήματα των «Κάπος», τις περιοδικές «επιλογές», όπου ξεχώριζαν τους αρρώστους από τους υγιείς για να τους στείλουν στο θάνατο. Περιγράφει ακόμη την ντροπή όσων είδαν τη βία και επέζησαν. Τον βασανίζει η σκέψη ότι επέζησε εκείνος στη θέση ενός άλλου ανθρώπου. Ολα αυτά αναδεικνύονται στο αριστούργημα της στρατοπεδικής λογοτεχνίας «Εάν Αυτό Είναι ο Ανθρωπος», (εκδ. Αγρα, μετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη), που κυκλοφόρησε το 1947.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News