Το αν είναι ή όχι οι πόλεις δίκαια χτισμένες για όλους τους κατοίκους τους, είναι κάτι που δεν σκεφτόμαστε συχνά. Ακόμα κι αν ανήκουμε στην κατηγορία που υποφέρει περισσότερο, δεν το αντιλαμβανόμαστε ως μια εις βάρος μας ανισότητα. Οταν, όμως, έρχεται κάποιος να μας το υποδείξει ως τέτοιο, τότε η οπτική μας αλλάζει. Ξαφνικά συνειδητοποιούμε ότι οι πόλεις δεν έχουν φτιαχτεί για όλους, και αυτό πρέπει να αλλάξει.

Η Urbana είναι μία πρωτοβουλία που με τις δράσεις της προσπαθεί να επέμβει στον αστικό σχεδιασμό, με γνώμονα την κοινωνική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτόνισσα Εύα Γρηγοριάδου, ιδρύτρια της ομάδας, γνώρισε τον συμμετοχικό αστικό σχεδιασμό κατά τις μεταπτυχιακές σπουδές της στη Βαρκελώνη, στο Πανεπιστήμιο της Καταλονίας. Εκεί είδε ολόκληρες γειτονιές και κοινότητες να σχεδιάζουν μαζί τον δημόσιο χώρο της πόλης τους και γνώρισε αντίστοιχες ομάδες φεμινιστικού, συμμετοχικού, αστικού σχεδιασμού. Τότε αναρωτήθηκε: γιατί να μην είναι έτσι και εδώ;

«Παραδοσιακά, ο αστικός σχεδιασμός ήταν αποκλειστικά απόφαση κάποιων ειδικών, κυρίως ανδρών, οι οποίοι εφάρμοζαν τις νεωτερικές τους ιδέες από τα πάνω, συχνά αγνοώντας ή και υποτιμώντας τις επιθυμίες και τις ανάγκες των ανθρώπων στο επίπεδο της καθημερινής ζωής, ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι γυναίκες, τα παιδιά ή τα άτομα της τρίτης ηλικίας. Η κοινωνική αρχιτεκτονική έρχεται ως απάντηση σε αυτό το κυρίαρχο μοντέλο και προτείνει μια πιο ανθρωποκεντρική, από τα κάτω, προσέγγιση στον αστικό σχεδιασμό. Θέτει στο επίκεντρο τις καθημερινές ζωές όλων μας, αντιλαμβάνεται τις πολυδιάστατες ανάγκες των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και, κυρίως, δίνει τον λόγο στους ίδιους τους ανθρώπους να αποφασίσουν πώς θέλουν να σχεδιάσουν τις πόλεις και τα χωριά τους» εξηγεί.

Από ποιους σχεδιάστηκαν οι πόλεις;

Η ανθρωπολόγος Μαριτίνα Βλαχάκη απαντά: «Εφόσον οι πόλεις σχεδιάστηκαν από λευκούς, αρτιμελείς, μεσήλικες και στρέιτ άνδρες αρχιτέκτονες μεσαίας κοινωνικής και οικονομικής τάξης, σχεδιάστηκαν και με γνώμονα να εξυπηρετούν τις δικές τους ανάγκες, παραβλέποντας τις εμπειρίες, τις επιθυμίες και τις ανάγκες άλλων ομάδων πολιτών στην πόλη. Στην Αθήνα, για παράδειγμα, όπως και σε πολλές άλλες πόλεις του κόσμου, δόθηκε προτεραιότητα στην κίνηση με I.X., έναν τρόπο μετακίνησης που επιλέγουν κυρίως άνδρες.

»Χαρακτηριστικό είναι ότι στις περιπτώσεις όπου υπάρχει ένα αυτοκίνητο ανά οικογένεια, αυτό το χρησιμοποιεί κυρίως ο άνδρας, ενώ, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, οι γυναίκες τείνουν να χρησιμοποιούν περισσότερο τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς. Η έμφαση στην κίνηση με το αυτοκίνητο που δόθηκε στην Αθήνα συνεπάγεται την παραμέληση των ΜΜΜ και την έλλειψη φροντίδας των πεζοδρομίων. Ετσι, η μη συνέπεια των δρομολογίων των λεωφορείων, οι χαλασμένες στάσεις, τα κατεστραμμένα πεζοδρόμια, η έλλειψη επαρκούς φωτισμού, η απενεργοποιημένη αναγγελία στάσεων εντός των λεωφορείων ή η απουσία ανακοινώσεων σε άλλες γλώσσες πέρα από τα ελληνικά, αποκλείουν πολλές κοινωνικές ομάδες με διαφορετικό ή και με κοινό τρόπο.

»Τα κατεστραμμένα πεζοδρόμια, για παράδειγμα, δεν επηρεάζουν μόνο τα άτομα με αναπηρία ή μητέρες με καροτσάκια μωρού, αλλά και άτομα της τρίτης ηλικίας, τα οποία, όπως είδαμε και στις δράσεις μας, πολλές φορές είχαν σοβαρά ατυχήματα. Συνεπώς, άτομα με αναπηρία, άτομα χαμηλότερου εισοδήματος, γυναίκες, παιδιά, άτομα της τρίτης ηλικίας, πρόσφυγες, μετανάστριες και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα βρίσκουν συνεχώς εμπόδια στην μετακίνησή τους στην πόλη, ακριβώς γιατί δεν συμμετείχαν στις διαδικασίες του σχεδιασμού της».

Η Ελλάδα, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE), από το 2013 μέχρι σήμερα βρίσκεται στην τελευταία θέση ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ σχετικά με το κατά πόσο έχει επιτευχθεί η ισότητα των φύλων. Το πόρισμα αυτό αντανακλάται και στον τομέα του αστικού σχεδιασμού.

«Υπάρχουν δήμοι που ενδιαφέρονται για την οπτική του φύλου στον αστικό σχεδιασμό και μας καλούν να πραγματοποιήσουμε είτε συμμετοχικά εργαστήρια, όπως ο Δήμος Αγίου Δημητρίου ή ο Δήμος Καρδίτσας, είτε άλλα πρότζεκτ με έμφυλη προσέγγιση, όπως το πρόγραμμα “Αυλές Συμπερίληψης’’ στο 33ο Δημοτικό Σχολείο Τρικάλων. Πέρα από μεμονωμένα παραδείγματα, όμως, δεν υπάρχει κάποια κεντρικά σχεδιασμένη πρωτοβουλία για τον σχεδιασμό των πόλεων της Ελλάδας με βάση το φύλο» αναφέρει η Εύα Γρηγοριάδου.

Το Μόντρεαλ, η Βιέννη, η Βαρκελώνη είναι πόλεις που έχουν ενσωματώσει την οπτική του φύλου και τη συμμετοχή των κοινοτήτων στον αστικό σχεδιασμό από τη δεκαετία του 1990. Στην Urbana παραδειγματίζονται από τις παραπάνω πόλεις αλλά δεν θέλουν να τις μιμηθούν χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το κοινωνικό συμφραζόμενο: «Δεν μπορούμε να μιμηθούμε μια ολόκληρη χώρα, πόλη ή γειτονιά, αλλά να αντλήσουμε συγκεκριμένα στοιχεία ή/και πρακτικές αστικού σχεδιασμού, όπως είναι για παράδειγμα τα supermanzanas της Βαρκελώνης, όπου ενοποιούνται κάποια οικοδομικά τετράγωνα της πόλης και οι δρόμοι που τα διαπερνούν σταδιακά πεζοδρομούνται.

»Οι εκτάσεις δρόμων που “κερδίζονται” με τον τρόπο αυτό από τα αυτοκίνητα, εξοπλίζονται με καθιστικά, φυτεύσεις, παιχνίδια, όργανα γυμναστικής κ.ά. Ως αποτέλεσμα, δημιουργούνται ζωτικής σημασίας δημόσιοι χώροι στις γειτονιές, με τους κατοίκους των γύρω κτιρίων να τους χρησιμοποιούν καθημερινά για να συναναστραφούν, να παίξουν, να διαβάσουν την εφημερίδα τους κ.τλ. Οι παρεμβάσεις αυτές έγιναν συμμετοχικά, δηλαδή οι κάτοικοι των γειτονιών συμμετείχαν στη διαμόρφωση των supermanzanas» αναφέρει η πολιτική επιστήμονας Δήμητρα Αξαρλή.

Τι θα διορθώνατε πρώτα στην Αθήνα;

Αν και η φιλοσοφία της Urbana είναι η συμμετοχική έρευνα, δηλαδή οι ίδιοι κάτοικοι μιας πόλης να αναλάβουν δράση και να αποφασίσουν τι θέλουν να αλλάξει στην πόλη τους, οι επεμβάσεις που θα έκαναν αμέσως στην Αθήνα, αν είχαν τη δυνατότητα, θα ήταν να φτιάξουν τα κατεστραμμένα πεζοδρόμια, να διορθώσουν την έλλειψη φωτισμού, να βάλουν καλά συντηρημένες, καθαρές και δωρεάν δημόσιες εγκαταστάσεις υγιεινής και να δημιουργήσουν επαρκείς και ποιοτικούς  χώρους πρασίνου. Τα παραπάνω ανακύπτουν συνεχώς ως ευρήματα στις έρευνες που έχει πραγματοποιήσει η ομάδα σε διάφορους δήμους της Αττικής.

Ως προς τη φυλετική ανισότητα στο αστικό τοπίο, αυτό που διαπιστώνουν να λείπει στις γυναίκες είναι να τους δοθεί το βήμα να μιλήσουν οι ίδιες για τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τα βιώματά τους, γιατί άλλες ανάγκες έχει μια μετανάστρια, άλλες μια μητέρα, άλλες μια φοιτήτρια, άλλες μια φοιτήτρια που είναι ταυτόχρονα και μετανάστρια και μητέρα κ.ο.κ. Το επόμενο βήμα είναι να ακουστούν πραγματικά τα αιτήματά τους και να ληφθούν υπ’ όψιν από τους υπεύθυνους φορείς, ώστε να βελτιωθούν οι ζωές τους.

Είναι οι σχολικές αυλές για όλους;

Εχετε σκεφτεί ποτέ πώς είθισται να διαμορφώνεται μια σχολική αυλή; Συνήθως, το μεγαλύτερο μέρος της καταλαμβάνει ένα γήπεδο ποδοσφαίρου και μπάσκετ. Ως εκ τούτου, πολλά παιδιά που δεν θέλουν να παίξουν αυτά τα αθλήματα εκτοπίζονται στο ελάχιστο μέρος της αυλής που έχει απομείνει και το οποίο δεν έχει διαμορφωθεί με βάση τις δικές τους ανάγκες.

Η Urbana μάς καλεί να δούμε αυτή τη σχεδιαστική ανισότητα και προσπαθεί με τη δράση «Αυλές Συμπερίληψης» να κάνει τις σχολικές αυλές φιλικές για όλα τα παιδιά, επεμβαίνοντας στο μοίρασμα του χώρου πιο δίκαια.

«Οι Αυλές Συμπερίληψης ξεκίνησαν πιλοτικά το 2019 στο 45ο Δημοτικό Σχολείο Κυψέλης, όπου ολοκληρώσαμε την Α’ φάση του προγράμματος, το εκπαιδευτικό μέρος. Επειτα από την επιτυχία που είχε και τη μεγάλη συμμετοχή παιδιών και εκπαιδευτικών, το πρόγραμμα επαναλήφθηκε κατά τη σχολική χρονιά 2021-2022 σε τέσσερα δημοτικά σχολεία ανά την Ελλάδα (93ο ΔΣ Αθηνών, 29ο ΔΣ Αθηνών, 33ο ΔΣ Τρικάλων, 47ο ΔΣ Ηρακλείου Κρήτης) και στο 7ο Νηπιαγωγείο Νέας Φιλαδέλφειας», σημειώνει η ανθρωπολόγος Πηνελόπη Αλεξίου.

Το συγκεκριμένο πρόγραμμα είναι μεταξύ των φιναλίστ στα βραβεία New European Bauhaus, τα οποία θέλουν να αναδείξουν βιώσιμα και χωρίς αποκλεισμούς έργα σε όλη την Ευρωπαϊκή Ενωση και τα Δυτικά Βαλκάνια.

Οι υπόλοιπες δράσεις της ομάδας

Μία από τις δράσεις που υλοποίησαν πρόσφατα είναι το πρόγραμμα «Γυναίκες Ορατές στην Πόλη», στο οποίο συμμετείχαν κάτοικοι του δήμου Αγίου Δημητρίου. Στόχος της δράσης ήταν να περπατήσουν στις γειτονιές συλλογικά, να αξιολογήσουν τις αλλαγές που έχει πραγματοποιήσει ήδη ο δήμος στον δημόσιο χώρο και να καταγράψουν τις ανάγκες που παραμένουν, ώστε να ληφθούν υπ’ όψιν σε επόμενες παρεμβάσεις.

Αλλο ένα συμμετοχικό εργαστήριο τους είναι το «Αθήνα: Πόλη για όλες τις ηλικίες», το οποίο πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή ατόμων της τρίτης ηλικίας και ο στόχος του ήταν να χαρτογραφήσει βιωματικά γειτονιές της Κυψέλης.

Αυτή την περίοδο ξεκινούν τρία καινούρια προγράμματα, δύο ευρωπαϊκά και ένα εγχώριο. Το πρόγραμμα «Ιωάννινα: Γέφυρες Συμμετοχής», το οποίο στοχεύει στη δημιουργία γεφυρών συνεργασίας μεταξύ των τοπικών φορέων –με έμφαση στη συμμετοχή των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+– και του δήμου Ιωαννίνων.

Στόχος είναι η ευαισθητοποίηση, τόσο των κατοίκων της πόλης όσο και των στελεχών του δήμου (ιδίως των τεχνικών υπηρεσιών) σε ζητήματα φύλου, καθώς και ο σχεδιασμός, η δοκιμή και η προώθηση μιας μεθοδολογίας συνεργασίας μεταξύ του δήμου και των πολιτών στον αστικό σχεδιασμό.

Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Erasmus+ «DiverCity: Inclusive cities for the youth», που υλοποιούν στην Urbana σε συνεργασία με άλλες τρεις ομάδες από την Ισπανία, το Βέλγιο και τη Γερμανία, στοχεύει στην ενίσχυση της συμμετοχής νέων γυναικών και κοριτσιών από διαφορετικά υπόβαθρα στον αστικό σχεδιασμό, δίνοντας έμφαση στην ενεργό συμμετοχή των ομάδων αυτών με τη χρήση διαφόρων συμμετοχικών εργαλείων και εργαλείων σχεδιασμού που απευθύνονται στα νέα άτομα (π.χ. συμμετοχικός προϋπολογισμός).

Τέλος, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα HORIZON με τίτλο «ELABORATOR: The European Living Lab on designing sustainable urban mobility towards climate neutral cities» στοχεύει σε τρόπους ασφαλούς και βιώσιμης αστικής κινητικότητας, χωρίς αποκλεισμούς για όλα τα άτομα, ακολουθώντας μια ολιστική προσέγγιση και χρησιμοποιώντας διεπιστημονικές μεθοδολογίες και πρακτικά εργαλεία. Στο πλαίσιο του προγράμματος θα πραγματοποιηθούν παρεμβάσεις που θα αφορούν την κινητικότητα σε 12 πόλεις σε όλη την Ευρώπη, μεταξύ αυτών τα Τρίκαλα και τα Ιωάννινα.

*Μπορείτε να ενημερωθείτε περαιτέρω για τις δράσεις της Urbana εδώ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News