«Μεταβάσεις» και όχι «Μετάβαση». Έχει σημασία ο πληθυντικός αριθμός στον τίτλο του φεστιβάλ που διοργανώνεται στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών για τρίτη και τελευταία φορά, από τις 11 έως τις 29 Νοεμβρίου. Δηλώνει τη «σύμπλευση της μετάβασης σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο και των αλλαγών που προκύπτουν σε καλλιτεχνικό επίπεδο», εξηγεί η  καλλιτεχνική διευθύντρια του φεστιβάλ, Κάτια Αρφαρά.

Είναι ένα γεωπολιτικό φεστιβάλ. Άρχισε από τα Βαλκάνια, που βίωσαν μέσα από τον πόλεμο τη διάλυση του κομμουνιστικού γιουγκοσλαβικού κράτους, ύστερα έφερε στην Αθήνα χώρες της Λατινικής Αμερικής, οι οποίες πέρασαν απότομα από δικτατορικά καθεστώτα στην άγριο καπιταλισμό και αυτές τις μέρες φιλοξενεί την ανεξάρτητη θεατρική σκηνή της  Κεντρικής Ευρώπης. Η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Τσεχία είναι χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ που τα τελευταία χρόνια, και με τη βοήθεια των παραστατικών τεχνών, άρχισαν να κοιτούν κατάματα τα ανοιχτά τραύματα του παρελθόντος.

Η επιλογή των παραστάσεων έγινε, πάνω απ’ όλα, με καλλιτεχνικούς όρους. «Είναι η νέα δυναμική γενιά που ανακάλυψα σε αυτές τις χώρες και καλλιτέχνες που πρέπει επειγόντως να γνωρίσει το ελληνικό κοινό», είπε στο Protagon.gr η κυρία Αρφαρά, που είναι καλλιτεχνική διευθύντρια Θεάτρου και Χορού της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών. Γι’ αυτό και θα πρωταγωνιστήσουν η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Τσεχία και όχι η τέταρτη χώρα της ομάδας Βίσεγκραντ, η Σλοβακία. «Η Σλοβακία είναι μια χώρα με πολύ έντονη θεατρική δραστηριότητα και εξαιρετικούς καλλιτέχνες, αλλά δεν κατάφερα να βρω μια παράσταση που θα μπορούσε να επικοινωνήσει με το ελληνικό κοινό σήμερα», εξηγεί η ίδια.

Και αν κάποια από τα θέματα, που πραγματεύονται οι παραστάσεις, όπως ο ρατσισμός και ο ξενοφοβισμός και η απουσία αλληλεγγύης είναι πιο επίκαιρα από ποτέ, πρόκειται απλώς για «μία πολύ ενδιαφέρουσα συγκυρία, όπου η ιστορία συναντά την τέχνη». Πριν από πέντε χρόνια, όταν γεννήθηκε η ιδέα του φεστιβάλ, δεν υπήρχε αυτή η επικαιρότητα. Στην πραγματικότητα, η πρωτοβουλία της κ. Αρφαρά επήλθε ως ανάγκη, μετά από τα ταξίδια και την καλλιτεχνική έρευνα που έκανε τα τελευταία χρόνια σε αυτές τις χώρες. Στην Ουγγαρία, την Πολωνία την και την Τσεχία.

Η Ουγγαρία του Όρμπαν

«Δεν μπορείς να καταλάβεις τι συμβαίνει σήμερα με τον (ούγγρο πρωθυπουργό) Βίκτορ Όρμπαν και γιατί έχει επιστρέψει ο φασισμός και ο ρατσισμός στην Ουγγαρία, αν δεν καταλάβεις τι συνέβη στη χώρα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τις δεκαετίες που ακολούθησαν», εξηγεί η κυρία Αρφαρά. Και δεν θα έχεις μια ολοκληρωμένη εικόνα της ιστορίας της χώρας αν δεν την ζήσεις από κοντά, αν δεν  μιλήσεις με τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς της, αν δεν επισκεφθείς τους χώρους μνήμης που δημιουργήθηκαν τη μετα-κομμουνιστική περίοδο.

Το Μουσείο του Τρόμου, στην οδό Andrássy στη Βουδαπέστη, εκεί που η μνήμη της γερμανικής κατοχής και της συνεργασίας των Ούγγρων με τους Ναζί εκτίθεται δίπλα από την αίθουσα όπου εξιστορούνται τα χρόνια του κομμουνισμού, είναι το ίδιο κτίριο όπου είχαν στεγαστεί τα γραφεία του ουγγρικού εθνοσοσιαλιστικού κόμματος, κατά την περίοδο 1937-1944, ύστερα οι φυλακές του ναζιστικού καθεστώτος, το 1944, και τα γραφεία και οι φυλακές της αστυνομίας του κομμουνιστικού καθεστώτος, τις δεκαετίες του 1950 και 1960.

Τα χρόνια του φασισμού και του κομμουνισμού στη χώρα έληξαν το 1989, αλλά το «Σπίτι του Τρόμου» άργησε να ιδρυθεί (2002), ενώ, η πρώτη αντίδραση της ουγγρικής καλλιτεχνικής σκηνής ήταν να αποστασιοποιηθεί από το πολιτικό θέατρο. «Τη δεκαετία του 1990, ήθελαν να απαλλάξουν το θέατρο από κάθε είδους στράτευση ή ιδεολογία, από φόβο μήπως γίνει ξανά ελεγχόμενο από το κράτος», εξηγεί η κ. Αρφαρά. Φυσικά αυτή η αποστασιοποίηση δεν κράτησε για πολύ. Οι καλλιτέχνες της νέας γενιάς, οι σημερινοί 40άρηδες, αυτοί που γεννήθηκαν μέσα στο κομμουνιστικό καθεστώς, έζησαν τη μετάβαση στην ελεύθερη αγορά και την άγουρη δημοκρατία, και τώρα ξαναζούν την επιστροφή σε μια ρητορική που χωρίζει την Ευρώπη στα δύο, δεν μπόρεσαν να μείνουν αμέτοχοι.

Ο διακεκριμένος στο εξωτερικό σκηνοθέτης Άρπαντ Σίλινγκ, αποφάσισε να επιστρέψει με τη θεατρική ομάδα του, Κρέτακορ, στην Ουγγαρία και να στραφεί σε κοινωνικά θέματα το 2008, όταν η αυξανόμενη ανισότητα και τα ψηλά νούμερα της ανεργίας άρχισαν να συντονίζονται με τις ακροδεξιές τάσεις και τα συχνά επεισόδια παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα του. Και το θεατρικό του έργο, «Η μέρα της οργής», που θα κάνει την παγκόσμια πρεμιέρα του στη Στέγη στις 11 Νοεμβρίου, όχι μόνο βρίσκεται κοντά αλλά είναι η ίδια η πραγματικότητα της Ουγγαρίας, καθώς παρουσιάζει την πραγματική ιστορία μιας νοσηλεύτριας που κατήγγειλε τις συνθήκες του υγειονομικού συστήματος στη χώρα της, στις αρχές του 2015.

Είναι ένα έργο που πραγματεύεται την «αέναη ανθρώπινη ευθραυστότητα», όπως έχει δηλώσει ο ίδιος ο Σίλινγκ. Αυτή την ευθραυστότητα επικαλείται και ο δεύτερος καλλιτέχνης της τριανδρίας του σύγχρονου πολιτικού θεάτρου της Ουγγαρίας, Κόρνελ Μούντρουτσο. «Οτιδήποτε απάνθρωπο χρειάζεται την αγάπη μας»: έτσι ξεκινά η ταινία του, «Λευκός Θεός», που βραβεύτηκε στο 67^ο Διεθνές Φεστιβάλ των Καννών με το «Ένα Κάποιο Βλέμμα», και το ίδιο μήνυμα, αυτό του αδιαπραγμάτευτου ανθρωπισμού, εκπέμπει και το θεατρικό έργο που θα παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό, στις 15 Νοεμβρίου, σ’ έναν εγκαταλειμμένο χώρο στο κέντρο της Αθήνας. Στο «Frankenstein-Project», τη θεατρική, αντισυμβατική προσαρμογή του μυθιστορήματος της Μαίρη Σέλεϊ , το «απάνθρωπο» είναι ένας απρόσιτος έφηβος, που συμβολίζει οποιονδήποτε ή οτιδήποτε εκλαμβάνεται ως διαφορετικό και εκδιώκεται ως «κακό» αυτές τις μέρες στην Ουγγαρία.

Η τριανδρία του ουγγρικού θεάτρου κλείνει με τον σκηνοθέτη και ηθοποιό Μπέλα Πίντερ ο οποίος θα μεταφέρει στη θεατρική σκηνή, με μουσικά εφέ και κωμικό ύφος, τον έντονο προβληματισμό που βιώνουν οι νέοι καλλιτέχνες της Κεντρικής Ευρώπης για το πρόσφατο παρελθόν τους και τα λάθη των προγόνων τους, ενώ εξίσου αυτοβιογραφική θα είναι και η χορογράφος Έστερ Σάλαμον, με μια ιδιαίτερη περφόρμανς – ντοκυμαντέρ, το «Melodrama» (25-26 Νοεμβρίου).

Κριτικός λόγος και γυναικείος χορός στην Πολωνία

Η Πολωνία είναι η χώρα του Γέρζι Γκροτόφσκι, του Ταντέους Κάντορ και του Κρίστιαν Λούπα. Είναι και μια χώρα που μετρά τρεις ρωσικές εισβολές και πολλά τραύματα που έχουν στιγματίσει το πρόσφατο παρελθόν της. Κι αυτό, μαζί με τα τραύματα, βρέθηκε έξω από τον δημόσιο διάλογο όταν η χώρα εκδημοκρατίστηκε το 1989. Ταξιδεύοντας πολλές φορές στην Βαρσοβία και την Κρακοβία, η κυρία Αρφαρά συνειδητοποίησε ότι μετά το 2000, πολλά -όχι όλα- από τα θέματα – ταμπού είχαν επιστρέψει στον δημόσιο διάλογο μέσα από τις παραστατικές τέχνες και, ακόμα και μέσα από τους street artists. Πέρα από την τέχνη, «στην Πολωνία υπάρχουν και πλατφόρμες συζητήσεων ή δίαυλοι κριτικής σκέψης που πραγματεύονται αυτά τα θέματα, κάτι που συναντήσαμε και στα Βαλκάνια με το πρώτο φεστιβάλ και κάτι που απουσιάζει από την Αθήνα», δηλώνει η ίδια.

Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει εθνική συναίνεση για το παρελθόν της Πολωνίας. Κάθε άλλο. Μέχρι σήμερα οι κάτοικοί της δεν συμφωνούν για το τί ακριβώς συνέβη στην εξέγερση της Βαρσοβίας κατά των Ναζί, το 1944, και ποιος ήταν ο ρόλος των Σοβιετικών δυνάμεων στο εγχείρημα που πνίγηκε στο αίμα. Και δεν έχει σημασία αν οι ίδιοι έχουν ζήσει τα ιστορικά γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ή, αργότερα, του άγριου κομμουνισμού. «Το παρελθόν είναι ζωντανό, αφορά το σήμερα και διχάζει», επισημαίνει η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ.

Θυμίζοντας την πλοκή της μουσικής κωμωδίας του ούγγρου Μπέλα Πίντερ, ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Βόιτεκ Ζιεμίλσκι δείχνει πώς η τέχνη μπορεί να διαχειριστεί ένα θέμα του παρελθόντος που ο άνθρωπος από μόνος του δεν μπορεί να επεξεργαστεί, πόσο μάλλον να λύσει: την αποκάλυψη ότι ο παππούς του ήταν συνεργάτης της κομμουνιστικής μυστικής αστυνομίας («Μικρή αφήγηση», 27-28 Νοεμβρίου). Ενώ η σκηνοθέτης Μάρτα Γκόρνιτσκα θα μιλήσει στο ελληνικό κοινό για τις κοινωνικές ανισότητες και για τη φύση της γυναίκας του σήμερα, μετουσιώνοντας τον Χορό της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας σ’ ένα Χορό αποκλειστικά γυναικείο, αλλά όχι θηλυκό με την έννοια που ορίζει το στερεότυπο (Magnificat «Ένας σύγχρονος χορός γυναικών»).

Το trailer του «Magnificat» («Σύγχρονος χορός γυναικών») της πολωνού σκηνοθέτριας, Μάρτα Γκόρνιτσκα

Ψηφιακή επανάσταση στο θέατρο της Τσεχίας

Η άλλη χώρα του χαμένου κομμουνισμού, η Τσεχία, έχει μία δυναμική γενιά καλλιτεχνών, η οποία δεν έχει τη στήριξη του κράτους που απολαμβάνει σε μεγαλύτερο βαθμό η ανεξάρτητη σκηνή της Πολωνίας. «Στην Τσεχία μάχονται με το τίποτα, με μηδέν χρηματοδότηση και με την απαραίτητη βοήθεια συμπαραγωγών», δηλώνει η κυρία Αρφαρά. Και έχουν πολλή έμπνευση η οποία εκδηλώνεται στους πειραματισμούς που κάνουν επί σκηνής και στις διαφορετικές αισθήσεις στις οποίες απευθύνονται μέσα από το θέατρο. Οι ψηφιακά επεξεργασμένες εικόνες συνδυάζονται με την παραδοσιακή τσέχικη κουζίνα και συνοδεύονται από αφηγήσεις των ηθοποιών υπό τους ήχους της ηλεκτρονικής μουσικής. «Τα πάντα είναι οικεία και ανοίκεια», περιγράφει η κυρία Αρφαρά.

Ένα ευφάνταστο εικαστικό πλαίσιο με ψηφιακές επεμβάσεις, αντικείμενα, ντοκουμέντα, ακόμα και παραδοσιακά τσέχικα γλυκά συνθέτει η κολεκτίβα Handa Gote Research & Development, από την Πράγα, στο θεατρικό έργο «Mraky» («Σύννεφα», 21-22 Νοεμβρίου) προκειμένου να κάνει μία παραστατική ανασκόπηση στην ιστορική μνήμη της χώρας, στην ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Τσεχοσλοβακίας, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και στη μεταπολεμική, πια, Τσεχία.

Τα τραύματα που φέρει η νεότερη γενιά και τα λάθη της προηγούμενης είναι κάτι που απασχολεί τους καλλιτέχνες, αλλά, «φυσικά, κάνουν τέχνη και όχι πολιτική, επομένως βρίσκουν παραστατικούς τρόπους να προσεγγίσουν αυτά τα θέματα», εξηγεί η κ. Αρφαρά. Για την ίδια, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι στην Τσεχία, όπως και σε όλες τις χώρες που εξερεύνησε στα ταξίδια της στην Κεντρική Ευρώπη, είναι ότι «το θέατρο ήταν πάντοτε ένα κομμάτι της δημόσιας ζωής και της κουλτούρας τους, είτε όταν ήταν ελεγχόμενο για λόγους προπαγανδιστικούς, είτε τώρα που είναι ένας χώρος συνάντησης». Οι σκηνές τους είναι πάντοτε γεμάτες, και μάλλον θα γεμίσει και η σκηνή της Στέγης.

Μια ματιά στο χορευτικό ντουέτο, το «Process», της χορογράφου, Ντόρα Σουλζένκο Χοστόβα, από την Τσεχία, η οποία αποκαλύπτει στη σκηνή τί σημαίνει να προετοιμάζεις και να προπονείσαι για μία χορευτική παράσταση.

 

 

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News