Μέχρι σήμερα, εκατομμύρια άνθρωποι συνεχίζουν να πιστεύουν ότι η αμερικανική κυβέρνηση είπε ψέματα και συγκάλυψε τα πραγματικά γεγονότα για τη δολοφονία του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι. Επίσης, εκατομμύρια άνθρωποι πιστεύουν σε κάθε είδους θεωρία συνωμοσίας.   

Στις 22 Νοεμβρίου 2021, περίπου 100 άτομα συγκεντρώθηκαν στο Ντάλας, στο σημείο όπου δολοφονήθηκε πριν από 58 χρόνια ο Τζον Φ. Κένεντι. Ολοι τους πιστεύουν ότι ο γιος του, Τζον Φ. Κένεντι τζούνιορ, θα επιστρέψει για να γίνει ο αντιπρόεδρος του Ντόναλντ Τραμπ και μαζί θα καταπολεμήσουν την παιδοφιλική σέχτα που έχει καταλάβει την Ουάσινγκτον. Μερικοί κρατούσαν και πανό που έγραφαν «Τραμπ-Κένεντι 2024». Το γεγονός ότι και ο Κένεντι τζούνιορ πέθανε το 1999 σε αεροπορικό δυστύχημα είναι γι’ αυτούς μια ασήμαντη λεπτομέρεια.

Οταν ο Κένεντι τζούνιορ δεν εμφανίστηκε, υποσχέθηκαν ότι θα έρθει στη συναυλία των Rolling Stones στο Ντάλας το ίδιο βράδυ, μαζί με τον Μάικλ Τζάκσον, τον Ρόμπιν Γουίλιαμς και τον πατέρα του, τον 104 ετών Τζον Κένεντι. Ούτε αυτό συνέβη, φυσικά. Παρ’ όλα αυτά, η δολοφονία του Κένεντι ίσως ήταν η αρχή όλων των θεωριών συνωμοσίας που στις μέρες μας εξαπλώνονται σαν επιδημία.

Το τέλος της ψευδαίσθησης

Θεωρίες συνωμοσίας, βέβαια, υπήρχαν και πριν τη δολοφονία. Αυτή, όμως, ήταν ένα από τα πρώτα τέτοιου είδους γεγονότα που μεταδόθηκαν σε ζωντανή σύνδεση στην εποχή των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Το κοινό έμαθε για τη δολοφονία ακριβώς τη στιγμή που συνέβη, από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση. Ακολούθησε η δολοφονία του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ από τον Τζακ Ρούμπι, επίσης σε ζωντανή τηλεοπτική σύνδεση, δύο μέρες αργότερα, η κηδεία του Κένεντι, που μεταδόθηκε παντού, και δεκάδες αφιερώματα σε αυτόν.

Ο θάνατος του Κένεντι σηματοδότησε το τέλος της ψευδαίσθησης του μεταπολεμικού κόσμου για ασφάλεια και σταθερότητα. Για κάποιους ήταν η στιγμή που «διέρρηξε την αίσθηση της πραγματικότητας» λέει στον Guardian η Κλερ Μπίρτσολ, καθηγήτρια σύγχρονου πολιτισμού στο King’s College του Λονδίνου. Το γεγονός σήμανε την ενηλικίωση για την εποχή της κουλτούρας των media, συμπληρώνει.

Ενας από τους λόγους που η δολοφονία αποδείχθηκε τόσο «φιλική» προς θεωρίες συνωμοσίας, είναι το γεγονός ότι είχε πολλά «κενά». Πώς ήταν δυνατόν ο Οσβαλντ, κυριολεκτικά ένας «κανένας», να την έφερε εις πέρας μόνος του; Η έρευνα της επιτροπής Γουόρεν για τη δολοφονία απέρριψε κάθε άλλο ενδεχόμενο το 1964, αλλά αντί να ηρεμήσει τους ανήσυχους έριξε λάδι στη φωτιά. Γιατί σκότωσε ο Ρούμπι τον Οσβαλντ; Τι ρόλο έπαιξε η CIA; Ο Λίντον Τζόνσον; Ολοι αυτοί μαζί;

Η Μπίρτσολ σημειώνει ότι σε εκείνο το χρονικό σημείο οι ΗΠΑ άρχισαν να απομακρύνονται από τις θεωρίες συνωμοσίας που στόχευαν στον εξωτερικό εχθρό, την ΕΣΣΔ, και στράφηκαν προς κάθε είδους πιθανό εσωτερικό εχθρό. Τις δεκαετίες του 1960 και 1970 τα επίσημα κρατικά αφηγήματα τέθηκαν σε πολλές περιπτώσεις υπό αμφισβήτηση: το Γουότεργκεϊτ, ο πόλεμος του Βιετνάμ, η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και του Ρόμπερτ Κένεντι, η σκιώδης εμπλοκή των ΗΠΑ σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης ήταν μερικές από αυτές. Και η αλήθεια είναι ότι κάποιες θεωρίες συνωμοσίας αποδείχθηκαν πραγματικότητα.

Στην αμερικανική πανεπιστημιακή Αριστερά έγινε πεποίθηση ότι η κυβέρνηση έλεγε ψέματα. Η παράνοια ήταν η νέα πνευματική υγεία. «Οι άνθρωποι πίστευαν ότι μετά από όλες αυτές τις δολοφονίες, κάτι δεν πήγαινε καλά» λέει στον Guardian ο Πίτερ Νάιτ, καθηγητής Αμερικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ. Κατά την προεδρία του Κένεντι το 70% των Αμερικανών είχαν εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση. Μία δεκαετία αργότερα το ποστστό είχε πέσει στο 40%. «Η δολοφονία ήταν το κρίσιμο σημείο, τότε που όλα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά» τονίζει ο Νάιτ.

1.000 βιβλία για μια δολοφονία

Οι θεωρίες συνωμοσίας για τη δολοφονία ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1970. Το κλιπ της δολοφονίας, διάρκειας 26 δευτερολέπτων, που τράβηξε ο Εϊμπραμ Ζαπρούντερ, έπαιξε στην τηλεόραση τον Μάρτιο του 1975. Την ίδια χρονιά η Γερουσία άνοιξε μια νέα έρευνα για τις συγκαλύψεις εκ μέρους της CIA, του FBI και άλλων κυβερνητικών οργανισμών, επικεντρωμένη στη δολοφονία του Κένεντι. Το 1979, η Επιτροπή για τις Δολοφονίες κατέληξε ότι ο Οσβαλντ πιθανότατα δεν είχε δράσει μόνος του και ότι πράγματι πίσω από τη δολοφονία κρυβόταν κάποια συνωμοσία. Δεν κατονομάστηκε όμως κανένας.

Εκτοτε, οι εικασίες για τη δολοφονία έγιναν κάτι σαν εθνικό σπορ για τους Αμερικανούς, Εγιναν όλοι τους «ειδικοί» σε απίστευτες λεπτομέρειες, όπως από πού μπήκε και από πού βγήκε η σφαίρα. Κάπως έτσι ξεκίνησε μια ολόκληρη βιομηχανία θεωριών συνωμοσίας.

Τρία χρόνια μετά το συμβάν, ο ερευνητής Μαρκ Λέιν δημοσίευσε το βιβλίο «Rush to Judgment», το οποίο αμφισβητούσε τα ευρήματα της επιτροπής Γουόρεν. Το βιβλίο παρέμεινε επί δύο χρόνια στη λίστα των μπεστ σέλερ. Περισσότερα από 1.000 βιβλία έχουν εκδοθεί έκτοτε για το ίδιο θέμα. Η συνωμοσία έκοβε εισιτήρια.

Προσφάτως ήρθε και μια νέα αποκάλυψη: Ο Πολ Λάντις, ένας από τους σωματοφύλακες στην αυτοκινητοπομπή του Κένεντι εκείνη την ημέρα, έγραψε το βιβλίο «The Final Witness» («Ο Τελευταίος Μάρτυρας»). Ο Λάντις προσθέσει ακόμη μια σταγόνα στη θάλασσα της συνωμοσιολογίας, υποστηρίζοντας ότι αφαίρεσε μια σφαίρα από το πίσω κάθισμα της λιμουζίνας του Κένεντι, πιθανώς εκείνη που σκότωσε τον ίδιο και τραυμάτισε τον κυβερνήτη του Τέξας, Τζον Κόναλι τζούνιορ. Αργότερα, στο νοσοκομείο, ο Λάντις άφησε τη σφαίρα σε ένα φορείο, όπου και βρέθηκε. Γιατί περίμενε τόσο πολύ για να τα αποκαλύψει όλα αυτά είναι ένα ακόμη ερώτημα που προστίθεται στα πολλά αναπάντητα.

Μύθοι και πραγματικότητα

Η δολοφονία έχει επίσης εξάψει τη φαντασία μυθιστοριογράφων και κινηματογραφιστών. Τροφοδότησε τη χρυσή εποχή των ταινιών συνωμοσίας της δεκαετίας του 1970, με φιλμ όπως η «Συνομιλία», το «Υπόθεση Πάραλαξ» και το «Τρεις Μέρες του Κόνδορα». Εχει αντιμετωπιστεί από σπουδαίους συγγραφείς, όπως οι Ντον ΝτεΛίλο, Νόρμαν Μέιλερ, Τζέι Τζι Μπάλαρντ και Τζέιμς Ελρόι.

Το μυθιστόρημα του ΝτεΛίλο «Libra», του 1988, είναι ιδιαίτερα διορατικό σχετικά με τη φύση της συνωμοσιολογίας και των μεταμοντέρνων αφηγήσεων. Επιχειρώντας μια φανταστική απεικόνιση του χαρακτήρα του Οσβαλντ, ο συγγραφέας τοποθετεί στο πλάνο και έναν πράκτορα της CIA ο οποίος ψάχνει τα αρχεία, δεκαετίες αργότερα, προσπαθώντας να βγάλει νόημα από το σύνολο των πληροφοριών.

Αυτό είναι το συνωμοσιολογικό ένστικτο, προτείνει ο ΝτεΛίλο: το να βγάζεις νόημα από αυτό που διαφορετικά θα ήταν ένας χαοτικός, τυχαίος κόσμος, ως προπύργιο ενάντια στην απόγνωση.

Ο σκηνοθέτης Ολιβερ Στόουν ήταν ένα από εκείνα τα παιδιά για τα οποία τη δεκαετία του 1960 η δολοφονία του Κένεντι αποτέλεσε το σημείο από το οποίο «όλα άρχισαν να πηγαίνουν λάθος». Το 1991 γύρισε την ταινία «JFK». Βασίστηκε στην αμφιλεγόμενη έρευνα του δημοσιογράφου Τζιμ Μαρς και του εισαγγελέα της Νέας Ορλεάνης Τζίμ Γκάρισον.

Στο τέλος της τρίωρης ταινίας ο Γκάρισον, τον οποίο ερμηνεύει ο Κέβιν Κόστνερ, εμφανίζει τα ευρήματά του σε μια δικαστική αίθουσα, αναπτύσσοντας μια λεπτομερή θεωρία συνωμοσίας, σύμφωνα με την οποία υπήρχε και δεύτερος δράστης. Είναι υπέροχη ταινία, αλλά το σενάριο είναι εντελώς εξωπραγματικό. Σύμφωνα με τον Guardian, η επιτυχία του «JFK» ανάγκασε το Εθνικό Αρχείο των ΗΠΑ να συγκεντρώσει όλα τα επίσημα αρχεία για τη δολοφονία και να τα δώσει στη δημοσιότητα.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε ήδη δημιουργηθεί μια ολόκληρη κοινότητα που καταπιανόταν με τη δολοφονία: «Εκλάμβαναν τους εαυτούς τους, όχι ως θεωρητικούς συνωμοσίας, αλλά ως σοβαρούς ερευνητές» λέει η Μπίρτσολ. Σταδιακά εξελίχθηκε σε υποκουλτούρα.

Ο Νάιτ θυμάται ότι συμμετείχε σε συνέδρια για τη δολοφονία του JFK στις αρχές της δεκαετίας του 1990: «Κοινωνιολογικά, έμοιαζε πολύ με τον ακαδημαϊκό χώρο, αλλά με έναν πολύ χειρότερο τρόπο: διάφοροι τύποι συζητούσαν ατελείωτα για όλο και πιο λεπτομερή πράγματα, που στον πραγματικό κόσμο δεν έκαναν καμία διαφορά».

Από τα X-Files στο QAnon

Καθώς γινόταν όλο και πιο περιθωριακή, η συνωμοσιολογία για τη δολοφονία του Κένεντι άρχισε να συγχωνεύεται με άλλες: κρατικές συγκαλύψεις για UFO, μυστικά στρατιωτικά προγράμματα, παραφυσικά φαινόμενα και ούτω καθεξής. Το κίνημα των συνομωσιολόγων έγινε mainstream το 1993 με τη σειρά The X-Files, στην οποία ο Ντέιβιντ Ντουχόβνι και η Τζίλιαν Αντερσον διερευνούσαν, ως πράκτορες του FBI, κάθε είδους παραφυσικά φαινόμενα, κάνοντας την όλη υπόθεση να φαίνεται πολύ σοβαρή.

Στον 21ο αιώνα, όμως, όλα άρχισαν να ανατρέπονται. Το διαδίκτυο επιτάχυνε την άνοδο μιας νέας φυλής συνωμοσιολόγων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βοήθησαν τους «πιστούς» να διαδώσουν τις θεωρίες αυτές, ενώ η απόρριψη από τα συμβατικά ΜΜΕ ήταν για τους συνωμοσιολόγους απόδειξη ότι είχαν δίκιο. Υπήρχαν νέα θέματα: από την 11η Σεπτεμβρίου έως τους ισχυρισμούς ότι η προσελήνωση ήταν πλαστή και τις ατελείωτες εικασίες για τη «δολοφονία» της πριγκίπισσας της Ουαλίας, Νταϊάνα.

Ο ιστότοπος του Αλεξ Τζόουνς, Infowars, ισχυρίστηκε την ημέρα των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου ότι ήταν μια επιχείρηση υποκινούμενη από την κυβέρνηση. Θα ισχυριζόταν αργότερα το ίδιο για τη βομβιστική επίθεση στην Οκλαχόμα, το 1995, και για τον πυροβολισμό στο σχολείο Σάντι Χουκ το 2012, όπου σκοτώθηκαν 26 άτομα, 20 εκ των οποίων παιδιά. Αυτό το τελευταίο ψέμα έκανε μερικούς από τους γονείς των θυμάτων να τον μηνύσουν για 1,5 δισ. δολάρια το 2022.

Εκείνη την εποχή οι περισσότεροι αριστεροί συνωμοσιολόγοι και οι οπαδοί των X-Files είχαν αποχωρήσει από το παιχνίδι. Οπως πολλοί συνωμοσιολόγοι του 21ου αιώνα, ο Τζόουνς αγκάλιασε επίσης την ομοφοβία, την ξενοφοβία και τον ρατσισμό, με θεωρίες όπως «ο Ομπάμα δεν γεννήθηκε στις ΗΠΑ». Η συνωμοσιολογία είχε γίνει πλέον κατά κύριο λόγο ένα πεδίο της Δεξιάς. Στην εποχή του Κένεντι η Αριστερά ήταν καχύποπτη για μια «αόρατη κυβέρνηση» που δρούσε κρυφά εναντίον της. Σήμερα, η Δεξιά καταγγέλλει το «βαθύ κράτος» που της έκανε το ίδιο.

Στη συνέχεια ήρθε η πανδημία της Covid-19, η οποία συσπείρωσε αυτούς που η συγγραφέας Ναόμι Κλάιν αποκαλεί «οι ακραία εκτός  (πραγματικότητας) και οι ακραία δεξιοί». Τα κινήματα κατά του εμβολιασμού μπλέχτηκαν με άλλες συνωμοσίες: σήματα 5G και αόριστες «ελίτ», που υποτίθεται ότι ήταν μέρος της «μεγάλης επανεκίνησης».

Ηταν μια παράλληλη ιστορία με το QAnon. Οι οπαδοί του QΑnon υποστηρίζουν ότι μια κλίκα κανιβαλιστικών παιδόφιλων που λατρεύουν τον Σατανά διευθύνουν μια παγκόσμια σπείρα σωματεμπορίας παιδιών και συνωμοτούν εναντίον του πρώην προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος μάχεται εναντίον τους. Παρά τις τραβηγμένες θεωρίες του, το QAnon, που ξεκίνησε από διαδικτυακές ομάδες, έχει επικρατήσει απορροφώντας άλλες θεωρίες συνωμοσίας, συμπεριλαμβανομένης της δεύτερης έλευσης του Κένεντι τζούνιορ.

Η Covid τους έφερε όλους αυτούς μαζί. Ξαφνικά, αυτά τα κινήματα συνωμοσίας που φαινόταν αρκετά ανόμοια, είχαν έναν κοινό σκοπό. Ενώ στο παρελθόν οι κοινότητες των συνωμοσιολόγων ήταν διακριτές, στην εποχή του διαδικτύου επιπλέουν όλοι μαζί, στην ίδια λίμνη.

«Η ιδέα ότι οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να αποκαλέσουν πρόκληση για την εξουσία δεν ισχύει πλέον» λέει στον Guardian ο Μπίρτσολ. «Μπορεί ακόμα να παραπονούνται για κάποιες υπαρκτές αδικίες, αλλά τελικά δεν αντέχουν σε καμία σοβαρή κριτική. Εχουν γίνει όπλο σε έναν ιδιότυπο πόλεμο, στον οποίο κάποιες φορές συμμετέχουν και άτομα που βρίσκονται στην εξουσία».

Η συνωμοσιολογία έχει γίνει πολιτικό εργαλείο. Μάρτυρας «το μεγάλο ψέμα», η επιμονή του Ντόναλντ Τραμπ ότι του έκλεψαν τις εκλογές το 2020. Παρότι οι ισχυρισμοί του Τραμπ για  νοθεία έχουν αποδειχθεί αβάσιμοι, το 63% των Ρεπουμπλικανών που συμμετείχαν σε δημοσκόπηση τον Μάρτιο εξακολουθούν να πιστεύουν σε αυτούς. Αλλοι ηττημένοι των εκλογών έχουν επιχειρήσει παρόμοια τεχνάσματα, από τον Ζαΐρ Μπολσονάρο στη Βραζιλία μέχρι την υποψήφια κυβερνήτη της Αριζόνα, Κάρι Λέικ.

Ενας Κένεντι ακόμα…

Ολα αυτά μας φέρνουν στον πιο πρόσφατο πολιτικό που έχει στο οπλοστάσιό του θεωρίες συνωμοσίας. Ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι τζούνιορ, ανιψιός του Τζον Φ. Κένεντι και γιος του Μπόμπι, στην πρόσφατη προεδρική εκστρατεία του προχώρησε ακόμη περισσότερο από άλλους συνωμοσιολόγους, υποστηρίζοντας, για παράδειγμα, ότι η Covid «στοχεύει καυκάσιους και μαύρους» και ότι «οι άνθρωποι που έχουν μεγαλύτερη ανοσία είναι οι εβραίοι Ασκενάζι και οι Κινέζοι».

Σε συνεντεύξεις του έχει διατρέξει ολόκληρο το φάσμα των συνωμοσιών: η τεχνολογία 5G εγκυμονεί κινδύνους για την υγεία, τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό, τα αντικαταθλιπτικά προκαλούν μαζικούς πυροβολισμούς κ.ο.κ.

Φυσικά, έχει επίσης ασχοληθεί με τη δολοφονία του θείου του. Τον περασμένο Μάιο είπε στο Fox News ότι υπήρξε «συγκάλυψη 60 ετών» και ότι είχε «ισχυρές αποδείξεις» ότι η CIA εμπλέκεται στη δολοφονία. Υποστήριξε ακόμη ότι ο πατέρας του, ο οποίος ήταν υπουργός Δικαιοσύνης των ΗΠΑ εκείνη την εποχή, τηλεφώνησε στη CIA και ρώτησε: «Εσείς το κάνατε αυτό;» «Ηταν η πρώτη ενστικτώδης σκέψη του πατέρα μου ότι η υπηρεσία είχε σκοτώσει τον αδελφό του» είπε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News