Μέσα στο σκοτάδι των πρόσφατων ελληνικών και διεθνών εξελίξεων, η είδηση της εισαγωγής σε ΑΕΙ τεσσάρων εγκλείστων των Φυλακών Ανηλίκων Αυλώνα άναψε σαν προβολέας που δείχνει στο καράβι «Ελλάδα» πώς να αποφύγει τον ύφαλο «Σωφρονισμός». Ας δούμε συνοπτικά το τετράπτυχο «φτώχεια, εγκληματικότητα, σωφρονισμός, εκπαίδευση». Η φτώχεια αποτελεί τον μέγιστο παράγοντα για την ανάπτυξη της εγκληματικότητας, γιατί η φτώχεια δεν είναι ποτέ ένα μόνο οικονομικό φαινόμενο: είναι ένα κατεξοχήν πολιτικό, θεσμικό και ψυχοκοινωνικό φαινόμενο που προκύπτει από την ανικανότητα των Αρχών να διατηρήσουν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έξω από το φάσμα της φτώχειας. Όλα τα κοινωνικά συστήματα έχουν ανάγκη από μια ζώνη φτώχειας για να αντλούν από εκεί φθηνό εργατικό δυναμικό για παράνομες και νόμιμες δραστηριότητες και για να τρομοκρατούν τους «έξω από το φάσμα» με την πιθανή πτώχευσή τους ώστε να υιοθετούν συμπεριφορές στηρικτικές του κυρίαρχου συστήματος. Η εκπτώχευση μεγάλων κοινωνικών ομάδων, ιδιαίτερα όταν γίνεται σε μικρό χρονικό διάστημα, όπως συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, συμπαρασύρει σε πτώχευση και όλες τις θεσμικές αξίες. Αυξάνονται ταυτόχρονα δύο φαινόμενα: α) η παραβατικότητα με τάση προς την εγκληματικότητα β) ο συντηρητισμός με τάση προς τον αυταρχισμό. Στην τομή τίθεται το ζήτημα: ποια σωφρονιστική πολιτική πρέπει να ακολουθήσει η κοινωνία μας;

Με δεδομένη μια κοντόφθαλμη πολιτική λιτότητας (που περικόπτει τα προγράμματα πρώιμης παρέμβασης και επανένταξης των παραβατικών ατόμων στην κοινότητα, στα ιδρύματα παιδικής προστασίας και στις φυλακές) και ένα αυξανόμενο άρρητο μίσος εκ μέρους των νομοταγών (που βαρυγκωμούν για τα μη παραγωγικά βάρη που αναλαμβάνουν συντηρώντας αυτά τα ιδρύματα) η σωφρονιστική επιλογή αρχίζει να εξισώνεται με τον εγκλεισμό. Είναι όμως η σωστότερη επιστημονικά, η ορθότερη ηθικά και η αποτελεσματικότερη οικονομικά λύση;

Tην ουσιαστικότερη ίσως ανάλυση του ιδεολογικού πλαισίου που στηρίζει τον εγκλεισμό και την τιμωρία έδωσε ο Μισέλ Φουκώ (1975) στο ομότιτλο βιβλίο του. Σπουδαίες όμως μελέτες με αντικειμενικά κριτήρια σχετικά με την επίδραση των σωφρονιστικών συστημάτων στην επανακοινωνικοποίηση των φυλακισθέντων και στην απομάκρυνσή τους από την εγκληματικότητα έκανε ο ελληνικής καταγωγής εγκληματολόγος Δημήτρης Καλογερόπουλος στο C.N.R.S. (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών) στη Γαλλία. Στις διαλέξεις του διατύπωνε ότι: Α) όλα τα σωφρονιστικά συστήματα που στηρίζονται αποκλειστικά στον εγκλεισμό και στην τιμωρία έχουν απολύτως αποτύχει στο επίπεδο του σωφρονισμού. Β) μόνο τα ψυχοθεραπευτικά, παιδαγωγικά και κοινωνικής επανένταξης προγράμματα έχουν πιθανότητες επιτυχίας γιατί αποβλέπουν στην αναγνώριση εκ μέρους του κρατουμένου της ενοχής του, των αιτίων που τον οδήγησαν στην παρανομία αλλά συγχρόνως του δίνουν απαραίτητες δεξιότητες για να μπορέσει να ενταχθεί κοινωνικά και να μην υποτροπιάσει. Γ) τα προγράμματα αυτά οφείλουν να είναι εθελοντικά, να υπάγονται σε ένα «συμβόλαιο» ανάμεσα στον φυλακισμένο και στην Πολιτεία και να προβλέπουν μία σειρά, κατά περίπτωση, τροποποιήσεων των όρων κράτησης που μπορεί να ποικίλουν από τη χορήγηση ολιγόωρων αδειών μέχρι τη διαβίωση σε ξενώνες ή ανάδοχες οικογένειες. Δ) Τα προγράμματα δεν αφορούν όλους τους κρατουμένους αλλά αυτούς στους οποίους ο συνδυασμός ψυχικής και κοινωνικής νοσηρότητος δεν είναι υψηλός. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα ανακαλείται εφόσον ο κρατούμενος δεν τηρεί τους όρους του συμβολαίου. Η επιτυχής αποπεράτωση του προγράμματος συνδυάζεται με την οριστική ή με αναστολή αποφυλάκιση του κρατουμένου.

Μελέτες παρόμοιες με του Δ. Καλογερόπουλου έγιναν στις δεκαετίες ’70-’80 σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες και εναλλακτικά συστήματα εκπαίδευσης μέσα στις φυλακές ή μέσα στην κοινότητα δοκιμάστηκαν με αρκετή επιτυχία. Για τρία χρόνια (2006-2009) και εμείς ως SOS Παιδικά Xωριά Ελλάδος λειτουργήσαμε για παραβατικούς εφήβους ένα ξενώνα ανοιχτό στην κοινότητα και στο σχολείο με αρκετά καλά αποτελέσματα. Οι πληροφορίες επίσης που έχω για την επίδραση της λειτουργίας σχολείου ή/και εργαστηρίων ψυχοδραματικής έκφρασης και επαγγελματικής εκπαίδευσης στα πλαίσια ελληνικών φυλακών -αν και δυστυχώς δεν είναι καταγραμμένες σε επιστημονικά πρωτόκολλα ώστε να μπορούν να αξιολογηθούν αυστηρά- δείχνουν όλες ένα θετικό και σε διάρκεια αποτέλεσμα. Ολόκληρη η σκεπτόμενη σινεφίλ ανθρωπότητα αναγνώρισε τη σημασία του θεάτρου μέσα στη φυλακή χάρη στο φιλμ των αδελφών Ταβιάνι «Ο Καίσαρας πρέπει να πεθάνει» (2012) που γυρίσθηκε αποτυπώνοντας τις πρόβες των βαρυποινιτών μιας φυλακής στα προάστια της Ρώμης κατά την προετοιμασία του σαιξπηρικού «Ιούλιος Καίσαρ».

Αν έχω κάπως αναπτύξει το επιστημονικό μέρος γιατί «η εκπαίδευση είναι η καλύτερη σωφρονιστική μέθοδος», η ανάπτυξη του οικονομικού σκέλους που αφορά στις απαραίτητες δαπάνες για την πραγματοποίηση τέτοιων προγραμμάτων είναι αδύνατη στα πλαίσια αυτού του σημειώματος. Σε πρώτο επίπεδο μοιάζουν υψηλότερες από τις αντίστοιχες της κλασσικής μεθόδου του εγκλεισμού, χωρίς αυτό να είναι βέβαιο. Αλλά αν συγκρίνουμε με βάση το πηλίκο «κόστος/αποτέλεσμα» τότε τα εναλλακτικά προγράμματα αποδεικνύονται πολύ πιο συμφέροντα από τα κλασσικά (και εγώ πολύ λιγότερο αφελής που υποστηρίζω σε εποχές λιτότητας ακριβά προγράμματα) αν οι επενδύσεις στην κοινωνία εκτιμηθούν στο απαραίτητο βάθος χρόνου. Φυσικά οι οικονομικοτεχνικές μελέτες που έχω υπ’ όψιν μου δεν είναι ελληνικές (αν υπάρχουν και κάποιος αναγνώστης τις γνωρίζει τον παρακαλώ να τις κοινοποιήσει) αλλά κυρίως αγγλοσαξονικές, δηλαδή προέρχονται από κοινωνίες που εδώ και δεκαετίες διαχειρίζονται τα ψυχοκοινωνικά προγράμματα με τη λογική της λιτότητας, άρα και της συνεχούς αξιολόγησης.

Δεν θα αναπτύξω καθόλου το ηθικό σκέλος του ζητήματος αφήνοντας τον καθένα να το απαντήσει με τον τρόπο του αλλά αναλογιζόμενος και τις κοινωνικές επιπτώσεις της απάντησής του. Θα κλείσω το μικρό αυτό σχόλιο που αφορμή του υπήρξε η επιτυχής συνεργασία ενός συστήματος εγκλεισμού και ενός σχολείου «δεύτερης ευκαιρίας» για να υποστηρίξω ότι ακόμη έχουμε «δεύτερη ευκαιρία» ως κοινωνία. Αν όμως αργήσουμε η φτώχεια θα μεγαλώσει την παρανομία και την εγκληματικότητα και η εκπτώχευση της μεγαλύτερης μερίδας του ελληνικού πληθυσμού την ταπείνωσή του και τον εκφασισμό του.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News