Η έννοια «ταυτότητα» μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί χρήσιμο αναλυτικό και ερμηνευτικό εργαλείο. Στα μαθήματά μου, για παράδειγμα, «Ηθική του Επαγγέλματος των Μηχανικών» (Engineering Ethics), συζητάμε πως—τουλάχιστον στις ΗΠΑ—το τι σημαίνει να είναι κάποιος ή κάποια μηχανικός συνήθως δεν συνάδει με το να ασκεί κριτική στα θεσμικά και πολιτικά δρώμενα του επαγγέλματος. Η «ταυτότητα» του μηχανικού, μαθαίνουμε μέσω σύγχρονων μελετών περιπτώσεων, είναι περισσότερο συμβατή με ορισμένα χαρακτηριστικά: το ενδιαφέρον του/της εξάπτεται κυρίως από διανοητικά προβλήματα τεχνικής φύσης, η επαγγελματική αναγνώριση βασίζεται ως επί το πλείστον στη δυνατότητα επίλυσης μαθηματικών γρίφων, η συντριπτική πλειοψηφία των μηχανικών θεωρεί πως η τεχνολογία είναι πολιτικά ή ηθικά ουδέτερη, οι μηχανικοί πιστεύουν ότι «τα σημαντικά θέματα» θα εγερθούν από τους μάνατζερς ή τους εργοδότες τους, κτλ. Υπό αυτό το πρίσμα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την κατηγορία «ταυτότητα» για να ερμηνεύσουμε ατομικές συμπεριφορές, ακόμη και τους λόγους για τους οποίους ορισμένα τεχνικά έργα ή προϊόντα αποτυγχάνουν.

Το πρόβλημα, ωστόσο, που προκύπτει μέσω της ταυτοποίησης μιας ομάδας ανθρώπων με κάποιο συγκεκριμένο σύνολο γνωρισμάτων είναι πως τα γνωρίσματα αυτά τείνουν να αλλάζουν. Οι τεχνικοί εταιρικοί κολοσσοί Google και Facebook, επί παραδείγματι, για πολλά χρόνια ευαγγελίζονταν πως δεν συνιστούν παρά «ουδέτερες πλατφόρμες»: ακολουθώντας την παραδοσιακή ρητορική των αμερικανών μηχανικών, υποστήριζαν πως δεν είναι δική τους αρμοδιότητα να λογοκρίνουν το διαδίκτυο ή να αποθαρρύνουν εκφάνσεις πολιτικής έκφρασης.

Εν τούτοις, τους τελευταίους μήνες η ταυτότητα των συγκεκριμένων εταιρειών έχει αλλάξει σημαντικά· η μεν Google έχει ενεργοποιήσει αλγόριθμους που φιλτράρουν «αναλήθειες» από ενημερωτικό περιεχόμενο, η δε Facebook, όπως μάθαμε τον περασμένο Μάη από εταιρικά έγγραφα που διέρρευσαν στον Guardian, έχει τους δικούς της —κρυφούς— κανόνες για τη ρύθμιση περιεχομένου που άπτεται της τρομοκρατίας, του σεξ, ή της βίας. Το ίδιο πρόβλημα ταυτοποίησης ισχύει, φυσικά, και σε άλλα παραδείγματα, πλην της επαγγελματικής ομάδας των μηχανικών. Τι συμβαίνει, άραγε, στον πρωταθλητή της ενόργανης γυμναστικής, ο οποίος έχει ταυτιστεί με τη σωματική του δύναμη ή τη δεξιότητά του, όταν για κάποιο λόγο τραυματιστεί σοβαρά και δεν μπορεί πια ούτε να αγωνιστεί, αλλά ούτε καν να προπονηθεί; Τι συμβαίνει στον όμορφο νέο που έχει ταυτιστεί με το κάλλος του, όταν το έχει πια απολέσει; Τι συμβαίνει στη νέα που έχει ταυτιστεί με τη νεότητά της, όταν περάσουν τα χρόνια; Τι συμβαίνει στη χώρα που έχει ταυτιστεί με τη δόξα ενός μακρινού παρελθόντος, όταν οι διοικούντες και οι πολίτες της την οδηγούν σε αλυσιδωτά πολιτικά και ιδεολογικά αδιέξοδα;

Ως νεοέλληνες έχουμε επιλέξει να ταυτίσουμε τους εαυτούς μας με πολλά, με πρώτη και καλύτερη την αρχαιοελληνική μας κληρονομιά: ευχή και κατάρα! Στη ζωή μου έχω δει τους συμπατριώτες μας να ταυτίζονται με πράγματα που ξεκινούν από την ιστορία, τη θρησκεία, την καταγωγή, και τη γλώσσα μας, και που καταλήγουν στον ήλιο και στην κουζίνα μας. Καμία από αυτές τις επιλογές ταύτισης δεν είναι εγγενώς επικίνδυνη αρκεί να πληρούνται δύο βασικές συνθήκες: Πρώτον, η ταύτιση πρέπει να είναι, τρόπον τινά, συνειδητά ευέλικτη, «χαλαρή»: η γλώσσα, για παράδειγμα, ως «ζωντανός οργανισμός» μεταλλάσσεται, το ίδιο και το κλίμα—μας αρέσει, δε μας αρέσει. Δεύτερον, και κατά την ταπεινή μου γνώμη αυτή η συνθήκη είναι η πιο σημαντική, η διαδικασία ταύτισης μπορεί να αποβεί ιδιαιτέρως γόνιμη όταν μας συνδέει με κάτι το οποίο είναι όσο το δυνατόν πιο μακρυά από το «εγώ» μας· το ακριβώς αντίθετο έχει συμβεί στο ιστορικό μας παρελθόν, το ακριβώς αντίθετο σημάδεψε την Ελλάδα στα χρόνια της κρίσης, το ακριβώς αντίθετο χαρακτηρίζει την πρόσφατη αντιπαράθεση για το λεγόμενο «Μακεδονικό ζήτημα».

Θεωρώ πως η έννοια με τη μεγαλύτερη δυναμική επάνω στην οποία θα μπορούσαμε ως Έλληνες να οικοδομήσουμε τη νέα μας ταυτότητα είναι η έννοια της προσφοράς (η οποία παρεπιπτόντως κατείχε περίοπτη θέση και στο πολιτικό-ιδεολογικό και φιλοσοφικό τοπίο της ελληνικής αρχαιότητας). Μια τέτοια ταυτοποίηση θα μας δυσκολέψει πολύ αρχικά, γιατί έχουμε μάθει να ταυτιζόμαστε με έννοιες και ιδέες που εξάρουν το «μεγαλείο» και την «ανωτερότητά» μας, η έννοια της προσφοράς εμπεριέχει κυρίως ταπεινότητα και αυταπάρνηση. Μια τέτοια ταυτοποίηση πιθανώς να μας ξενίσει σήμερα καθώς απαιτεί ένα επίπεδο πνευματικής ωρίμανσης. Η επίκληση λοιπόν της προσφοράς ως ταυτοποιητικού στοιχείου —σαν παράδοξο— σχεδόν ακυρώνει την ταυτοποίηση, διότι η τελευταία προϋποθέτει τον ετεροπροσδιορισμό (π.χ. «εγώ είμαι ξεχωριστός επειδή με χαρακτηρίζει το ένα ή το άλλο»). Συνεπώς οποιαδήποτε διαδικασία αναζήτησης ταυτότητας που κινητοποιείται από το «εγώ» θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε καθεστώς που το «εγώ» θα διαμαρτύρεται, διότι είναι τάχαμου χαμένο. Πόσες φορές έχουμε ακούσει, τα τελευταία χρόνια, τη μια ή την άλλη εκδοχή του επιχειρήματος περί χαμένων και αδικημένων Ελλήνων;  Όταν όμως προσφέρεις, δε χάνεις και δεν αδικείσαι ποτέ!

Οι Αμερικανοί μηχανικοί, όπως και οι νεοέλληνες, διάγουν μια περίοδο επαναπροσδιορισμού των ιδανικών και των ταυτοτήτων τους. Και οι δυο ομάδες το κάνουν για να χαράξουν νέους ορίζοντες σε έναν κόσμο που αλλάζει με φρενήρεις ρυθμούς. Όπως η έννοια της προσφοράς —ως αντιπαραβολή στην αλαζονική επιβολή τεχνικών γνώσεων του πρόσφατου παρελθόντος— έχει βοηθήσει τους αμερικανούς μηχανικούς στην τρέχουσα αναζήτηση της ταυτότητάς τους, το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τους νεοέλληνες.

*  O Nικόλας Τ. Σακελλαρίου είναι Καθηγητής Engineering Ethics στο Τμήμα Επιστήμης Υπολογιστών του California Polytechnic State University

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News