Το 1815, και ενώ συνεχιζόταν η μεγάλη επαγγελματική και οικονομική επιτυχία του, ο Μπετόβεν αποκάλυψε στον άγγλο πιανίστα Τσαρλς Νιτ ότι η απώλεια της ακοής του ξεκίνησε το 1798, κατά τη διάρκεια ενός έντονου καβγά με έναν τραγουδιστή. Η κατάσταση χειροτέρεψε ακόμη περισσότερο από μια σοβαρή μορφή εμβοών.

Η αιτία ήταν, πιθανώς, η ωτοσκλήρυνση, συνοδευόμενη από εκφύλιση του ακουστικού νεύρου. Η απώλεια της ακοής του δεν εμπόδισε τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν να συνθέτει μουσική, του ήταν όμως όλο και πιο δύσκολο να δίνει και να διευθύνει συναυλίες, μια σημαντική πηγή εισοδήματος σε εκείνη τη φάση της ζωής του.

Συνέβαλε επίσης ουσιαστικά στην κοινωνική του απόσυρση. Σε κάθε περίπτωση, ο γερμανός πιανίστας και συνθέτης κλασικής μουσικής, που γεννήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1770 στη Βόννη, δεν υπήρξε ποτέ εντελώς κωφός. Το 1792 εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Βιέννη, ένα από τα μείζονα κέντρα της κλασικής μουσικής στην Ευρώπη, όπου και θα πέθαινε στις 26 Μαρτίου 1827. Μάλιστα, στα τελευταία του χρόνια ήταν ακόμη σε θέση να διακρίνει ξαφνικούς δυνατούς ήχους.

Τον Μάιο του 1824, μόλις τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του και καθώς η υγεία του χειροτέρευε δραματικά, οι Βιεννέζοι εξεπλάγησαν διαβάζοντας την ανακοίνωση για την πρεμιέρα της Ενάτης Συμφωνίας του Μπετόβεν, μια «μεγάλη», η μεγαλύτερη που παρουσιάστηκε ποτέ, νέα συμφωνία με «σόλο και χορωδιακές φωνές» στο φινάλε, την οποία θα διηύθυνε ο ίδιος ο Μπετόβεν – νέο λίαν ανησυχητικό αφού ήταν γνωστή πλέον η κώφωσή του.

Ωστόσο, η πιο συγκλονιστική λεπτομέρεια ήταν η ημερομηνία. Η συναυλία θα δινόταν στις 7 Μαΐου 1824, ημέρα Παρασκευή. Δεν θα ερχόταν κανείς και η πρεμιέρα θα πήγαινε… άπατη, διότι, όπως γράφει στους βρετανικούς Times ο Νόρμαν Λέμπρεχτ, η Παρασκευή ήταν η ημέρα που τα μέλη της άρχουσας τάξης πήγαιναν στα εξοχικά τους για το Σαββατοκύριακο. Τι νόημα είχε να παρουσιάσεις ένα νέο έργο χωρίς πρίγκιπες, οι οποίοι επηρέαζαν καταλυτικά τα πολιτιστικά πράγματα της εποχής;

Ο Μπετόβεν, ωστόσο, εξήγησε ότι ήταν η μoναδική βραδιά που μπορούσαν να του διαθέσουν το θέατρο, και ούτως ή άλλως ήθελε να ακούσουν αυτή τη συμφωνία πραγματικοί άνθρωποι, όχι μόνο η ελίτ. Μείωσε τις τιμές των εισιτηρίων και έσπασε τον ενδυματολογικό κώδικα, φορώντας ένα πράσινο σακάκι επειδή δεν είχε μαύρο παλτό. Τα πάντα εκείνο το βράδυ δήλωναν την πρόθεσή του να ανατρέψει το κατεστημένο, σημειώνει ο Λέμπρεχτ στους Times.

Η Ενάτη Συμφωνία, ένα από τα διασημότερα μουσικά έργα που γράφτηκαν ποτέ, και –όπως πιστεύουν πολλοί κριτικοί– ό,τι σπουδαιότερο έχει να δείξει η Δυτική συμφωνική μουσική, ήταν επίσης η πρώτη συμφωνία με χορωδιακά μέρη. Η χορωδία εισέρχεται στο τελευταίο μέρος με στίχους από το ποίημα «Ωδή στη Χαρά» του Φρίντριχ Σίλερ, που γράφτηκε το 1785 και αναθεωρήθηκε το 1803.

Η συμφωνία ολοκληρώθηκε το 1824. Την είχε αναθέσει στον Μπετόβεν η Φιλαρμονική Κοινότητα του Λονδίνου το 1817. Ο ίδιος ήθελε να παρουσιαστεί στο Βερολίνο, γιατί θεωρούσε ότι το βιεννέζικο κοινό είχε αρχίσει να επηρεάζεται εκείνη την εποχή από ιταλούς συνθέτες, όπως ο Ροσίνι. Ωστόσο, φίλοι και ευεργέτες του τον έπεισαν να παρουσιάσει το έργο του στη Βιέννη. Ετσι, η πρεμιέρα έγινε στις 7 Μαΐου 1824 στο «Theater am Kärntnertor».

Οι ακροατές, ανάμεσά τους και μερικοί αριστοκράτες, ενθουσιάστηκαν. Ο στίχος «Alle Menschen werden Brüder» («Ολοι οι άνθρωποι θα γίνουν αδέρφια») ήταν ένα σύνθημα που θα μπορούσε να οδηγήσει στη σύλληψή τους, καθώς αποτελούσε άρνηση στα κληροδοτημένα από τον Θεό δικαιώματα των αυτοκρατόρων. Με την «Ωδή στη Χαρά» του Σίλερ ο Μπετόβεν είχε δώσει δύναμη στο πλήθος. Ηταν πλέον μια πολιτική δύναμη, που απειλούσε τα θεμέλια του κράτους, κάθε κράτους. Το ποίημα του Σίλερ ήταν ευσεβές, ουτοπικό. Ο Μπετόβεν το έκανε να φαίνεται πρακτικό, αναπόφευκτο, υπογραμμίζει ο Λέμπρεχτ στους Times.

Σύμφωνα με έναν μάρτυρα, «το κοινό αντιμετώπισε τον μουσικό ήρωα με όλες τις τιμές ακούγοντας αυτό το εκπληκτικό έργο, ενώ πολλές φορές κατά τη διάρκειά του χειροκροτούσαν από θαυμασμό». Στο τέλος ξέσπασαν σε επιδοκιμασίες, ενώ ένας αστυνομικός προσπαθούσε να επιβάλει την τάξη. Τον χειροκροτούσαν διαρκώς επί πέντε λεπτά, ενώ πετούσαν στον αέρα καπέλα, μαντήλια και σήκωναν τα χέρια τους ψηλά, έτσι ώστε ο Μπετόβεν, που δεν μπορούσε να ακούσει, να διέκρινε τουλάχιστον τον μεγάλο ενθουσιασμό του κοινού. Ενας σολίστ χρειάστηκε να τραβήξει τον συνθέτη από το μανίκι για να του δείξει το κοινό που τον επευφημούσε. «Ο θρίαμβός μου επιτεύχθηκε» είπε εκείνος. «Από τώρα και στο εξής μπορώ να μιλάω από καρδιάς».

Από εκείνη τη στιγμή και μέσα στους επόμενους δύο αιώνες η Ενάτη Συμφωνία χρησιμοποιήθηκε από μεταρρυθμιστές κάθε απόχρωσης του κόκκινου, από τον Καρλ Μαρξ, ο οποίος την περιέγραψε ως «σοβαρή μάζα γήινης χαράς», μέχρι τον Κιρ Ρόντνεϊ Στάρμερ, αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο οποίος δήλωσε πρόσφατα σε εκπομπή του Classic FM ότι αυτή η συμφωνία εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο το Εργατικό Κόμμα υπό την ηγεσία του: «Εχει μια αίσθηση πεπρωμένου και είναι εξαιρετικά αισιόδοξη. Αυτό ακριβώς είναι οι Εργατικοί. Εχεις μαζί σου τους πάντες. Ο Μπετόβεν ανεβάζει τους πάντες στη σκηνή… είναι αυτή η αίσθηση τού να βαδίζεις προς ένα καλύτερο μέρος» είπε.

Η τελευταία ολοκληρωμένη συμφωνία του Μπετόβεν υπηρέτησε πολλά διαφορετικά κοινωνικά οράματα. Ο Ιωσήφ Στάλιν διέταξε να παιχτεί σε κάθε σοβιετικό χωριό και ο Αδόλφος Χίτλερ έστειλε την αγαπημένη του ορχήστρα, τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, με μαέστρο τον Βίλχελμ Φoύρτβενγκλερ, για να εκτελέσει το έργο σε εργοστάσια πυρομαχικών, κάτω από μια τεράστια σβάστικα. Ακόμη, επέβαλε στους εβραίους κρατουμένους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης να παίζουν οι ίδιοι ή να ακούν την «Ωδή στη Χαρά» από μεγάφωνα λίγο πριν οδηγηθούν στους θαλάμους αερίων για να θανατωθούν.

Κάθε χρόνο, εξάλλου, κοντά στα Χριστούγεννα, σε όλη την Ιαπωνία πραγματοποιούνται εκατοντάδες συναυλίες της Ενάτης σε διάφορους χώρους, από εμπορικά κέντρα μέχρι κοινοτικούς χώρους πολιτισμού, με το κοντσέρτο στο Suntory Hall της Οζάκα να σπάει κάθε ρεκόρ, καθώς συμμετέχουν συνήθως έως και 10.000 ερασιτέχνες και επαγγελματίες τραγουδιστές, όπως γράφει το National Geographic.

Στον αντίποδα, στην Κίνα, όπου ο Μπετόβεν είναι επίσης αγαπητός, η εκτέλεση των έργων του απαγορευόταν περιστασιακά, μέχρι που η «Συμμορία των Τεσσάρων» τον απαγόρευσε εντελώς, ενώ στο Ιράν, ένα ρεσιτάλ της Ενάτης το 2005 προκάλεσε την απαγόρευση όλης της Δυτικής μουσικής στη χώρα ως «άσεμνης».

Ο εθνικός ύμνος του καθεστώτος του Ιαν Σμιθ στη Ροδεσία (σημερινή Ζιμπάμπουε) ήταν μια επεξεργασμένη εκδοχή της «Ωδής στη Χαρά». Η Ευρωπαϊκή Ενωση την υιοθέτησε το 1985, δίνοντας την ερμηνεία ότι το όνειρο του Σίλερ («όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι αδέρφια») ισχύει μόνο για τα κράτη-μέλη της ΕΕ και τους πολίτες τους. Ακόμη, όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, ο Λέοναρντ Μπερνστάιν διηύθυνε μια θριαμβευτική συναυλία αντικαθιστώντας τη λέξη «Freude» («χαρά») με τη «Freiheit» («ελευθερία»).

Η Ενάτη Συμφωνία χρησιμοποιήθηκε, εξάλλου, ως μουσικό χαλί στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» (1971) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, τη μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του ομώνυμου δυστοπικού μυθιστορήματος του Αντονι Μπέρτζες, για να αναδείξει τον ειδεχθή χαρακτήρα του νεαρού Αλεξ (Αντι ΜακΝτάουελ), που απολαμβάνει τους βιασμούς, τα ναρκωτικά… και την Ενάτη.

Μια φεμινίστρια μουσικολόγος, η Σούζαν ΜακΚλάρι, άκουσε στο κορυφαίο αριστούργημα του Μπετόβεν «τη στραγγαλιστική οργή ενός βιαστή που δεν μπορεί να απελευθερωθεί». Η άποψή της ώθησε την ποιήτρια Αντριέν Ριτς να γράψει το ποίημα «The Ninth Symphony of Beethoven Understood at Last as a Sexual Message» («Η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν κατανοήθηκε επιτέλους ως σεξουαλικό μήνυμα»), το οποίο περιέχει τον φροϋδικό στίχο «φωνάζοντας τη χαρά από το τούνελ του εγώ», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό…

Σε κάθε περίπτωση, η μελωδία της «Ωδής στη Χαρά» μπορεί μεν να χαρακτηρίστηκε «απελπιστικά μπανάλ» από τον Ιγκόρ Στραβίνσκι και «παιδική μελωδία» από τον Ιαν Μακ Γιούαν, ωστόσο ελάχιστες μελωδίες στην ιστορία της ανθρωπότητας, από το μεσαιωνικό «Sumer is icumen in» μέχρι το τελευταίο τραγούδι της Τέιλορ Σουίφτ, είναι εξίσου ανθεκτικές με την Ενάτη ή προσφέρουν την ίδια πνευματική ανάταση. Γιατί αρκούν δυο νότες για να αρχίσει όλος ο κόσμος να τραγουδάει… ή να σιγουρμουρμουρίζει την «Ωδή στη Χαρά»!

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News